مطلبی را عرض میکنیم.

خاصیت مرکب حقیقی این است که وقتی که به وجود آمد قانونی پیدا میکند وراء قانون اجزاء خودش. مثلًا عناصری در طبیعت با یکدیگر ترکیب میشوند یک مِلح خاصی به وجود میآید.

اینجا برای ما کافی نیست که ما قوانین آن عناصر اوّلی را که بشناسیم دیگر قوانین معادن، معدنیات و مرکبات را هم شناخته باشیم. خیر، بعد که اینها با یکدیگر ترکیب میشوند، یک شیء جدید به وجود میآید، شیء جدید خاصیت مستقلی دارد غیر از خاصیت اجزایش و قانون جدیدی دارد غیر از آن قانون. بسا هست قوانینی دارد که ضد آن قوانینی است که اجزای خودش دارد. آب که به وجود میآید به صورت یک مایع خاص به وجود میآید و تابع قوانین مایعات است، در صورتی که اجزای تشکیل دهندهاش تابع قانون مایعات نبودند تابع قانون گازها بودند. نباتات که در یک مرتبه بالاتر به وجود میآیند، این ترکیب نباتی که از ترکیب مرکبات اولیه جمادی در سطح بالاتر به وجود میآید، باز برای خودش قوانین و سنتهای مستقلی دارد غیر از سنتهایی که مرکباتِ در مرحله پستتر داشتند.

جامعه اگر مرکب حقیقی باشد، برای خودش سنت و قانون دارد وراء سنت افراد. اگر نه، جامعه دیگر از خودش قانون ندارد، هرچه هست مال افراد است. افراد هم یک قوانین جسمانی و بدنی دارند که مربوط به زیست شناسی و پزشکی است، و یک قوانین روانی دارند که مربوط به روان شناسی است. دیگر جامعه چیزی نیست. اصلًا جامعه شناسی معنی ندارد. آن وقت جامعه شناسی میشود مردم شناسی. مردم شناسی هم آمار افراد است و جز آمار افراد چیز دیگری نیست، و الّا خود جامعه قانون ندارد. پس اگر ما برای جامعه سنت و قانون قائل شدیم، شخصیت و طبیعت هم برایش قائلیم.

2. آیاتی که برای امتها سنت و قانون قائل است

اما ما میبینیم که در آیات قرآن برای امم سنت ذکر میکند که اقوام و ملل سننی داشتهاند یعنی اقوام سننی دارند و این سنتها لایتخلف است و همه جا جاری است: اگر آنچنان باشند اینچنین خواهد شد، اینچنین بشود اینچنین خواهد شد. سنتهای ما هم درباره اقوام به هیچ شکل تغییر نمیکند. سنتهای ما درباره ملتها ثابت است، که خودش نشانهای است از اینکه قرآن برای ملتها شخصیت قائل است.

آن آیه معروف قرآن که یک آیه عجیبی است و نکات خیلی زیادی از آن قابل استفاده است