عالم وجود دارد که غیر آن چیزی است که ما به آن ماده میگوییم، یعنی آن اصلی که تحول پیدا میکند و حالتی که ندارد به او داده میشود و بعد باز حالتی که دارد از او سلب میشود و حالت جدیدی پیدا میکند، یک چیزی است بسیطتر از ماده و انرژی، یعنی آنچه که ما ماده مینامیدیم او در واقع ماده نیست، چون ماده یعنی آن که هیچ حالتی غیر از ماده اشیاء بودن ندارد یعنی خودش یک حالت نیست. وقتی که معلوم شد یک چیزی است که این حالتی است برای او که بعد او یک حالت دیگر در مقابل این پیدا میکند، پس این دیگر شایستگی ماده بودن را ندارد، که حکمای الهی هم همیشه اینجور گفتهاند که آن که ماده عالم است آنقدر بسیط است که اصلًا ما نمیتوانیم به آن «شیء» بگوییم. آن یک چیزی است که همیشه در پناه حالتها و صورتها میتواند وجود داشته باشد. حالتهای او همیشه موجود میشوند و معدوم میشوند و در واقع خلق میشوند و نفی میشوند ولی خود او چیزی است که در لابلای این حالتها وجود دارد. هیچ چیزی بدون سابقه خلق نمیشود. اصلًا این یک نظریه بسیار اساسی در حکمت الهی است، نه تنها خواجه نصیرالدین طوسی بلکه هرچه حکیم الهی تا حالا در دنیا آمده اینجور فکر میکرده است. نه تنها اینها مادی نبودهاند، بلکه به کسی که بگوید اینها مادی بودهاند میخندند. و آن مادهای که به آن معنا آنها قائل هستند آنقدر بسیط است که اصلًا خودش حکم ندارد چون شیئیت ندارد؛ شیئیت او فقط این است که گاهی این است گاهی آن، ولی خودش حتی قابل اشاره هم نیست.

مثال

من گاهی که میخواهم به صورت مثال ذکر کنم برای توضیح مطلب به این صورت ذکر میکنم (ولی باز هم خیلی فرق میکند)، میگویم ماده مثل این حروف هجاء است که با صداهای مختلف تلفظ میشود، مثلًا همزه را میگوییم ا، ا، ا، آ، او، ای؛ یا صداهایی که ممکن است در بین این صداها باشد. آنچه که ما به آن همزه میگوییم کدام است؟ اگر فقط «ا» همزه باشد پس بقیه همزه نیستند، و همینطور سایر صداها. میگوییم نه، همزه آن چیزی است که در همه اینها وجود دارد.

«ا» همزه است به علاوه یک حالت، یک صدا، و لهذا همین حالت در «بَ» هم وجود دارد. «ا» همزه است به علاوه صدای دیگر. «ا» همزه است به علاوه صدای دیگر. ولی خود همزه چه؟

خودش را ما نمیتوانیم تلفظ کنیم. هرجور تلفظ کنیم، ولو تلفظ سکونی هم بکنیم، مثلًا بگوییم بُؤْ، آن هم خودش یک حالتی است. فقط میتوانیم به آن اشاره کنیم بگوییم آن چیزی که در میان همه اینها هست ولی خودش نمیتواند تنها وجود داشته باشد.

حالا آن که در میان همه اینها هست و خودش نمیتواند تنها وجود داشته باشد اصلًا نمیتواند هم تنها خلق بشود. او اصالت ندارد که بگوییم حالت را به او میدهند. حالت را به چیزی