شکل تحول یافته عیسویت دانستهاند، یعنی مذهب حقیقی مسیح را مذهب کاتولیک میدانند که متناسب با دوره فئودالیسم بوده، بعد که دوره بورژوازی پیدا میشود مذهب پروتستان پیدا میشود که متناسب با آن است. برای اسلام هم یک چنین حرفهایی قائل میشوند. ولی به هرحال ریشه اصلی مذهب پیدایش طبقات در جامعه نیست. این خلاف آن نظریهای است که میگویند قبل از آنکه طبقات به وجود بیاید اصلًا مذهب وجود نداشته. اینها بعد آمدند نظریه خودشان را تعدیل کردند. دیدند که علم خلاف این مطلب را میگوید، هنوز علم نتوانسته در جایی جامعهای و اثری از زندگی کشف کند که اثری از مذهب و پرستش در آن نباشد. آنوقت ناچارند که آن نظریه دیگر یعنی مسئله جهل و ترس را قبول کنند.

نظریه دیگری که مطرح کرده مسئله تحول جادو است که اول جادو در میان بشر پیدا شد بعد جادو متحول شد، که این هم امروز یک نظریه منسوخی است.

پس به هرحال ما چه مذهب را قبول کنیم و چه رد کنیم تحلیل علمی مذهب این نیست. آن نظریاتی که امروز مذهب را از جنبه علمی تحلیل میکنند، آن که قبول دارد به آن شکل تحلیل میکند آن هم که قبول ندارد به این شکل. دیگر نظریات جهل و ترس و امتیازات طبقاتی که اینها به آن چسبیدهاند نظریات منسوخ در باب تحلیل مذهب است. این چه علمی بودنی است که اینها دارند؟!

نفی خلقت عالم از راه قدیم بودن ماده

در خلال بحثش که همان مسئله جهل را مطرح کرده است قضیه را به شکلی طرح میکند که کأنه این مسئله جهل هم یک نوع تحولی پیدا کرده. [میگوید] بشر ابتدا هنوز فکرش آنقدر رشد پیدا نکرده بود که تمام جهان را به عنوان یک مسئله طرح کند بلکه پدیدهها را طرح میکرد که این چرا به وجود آمده است؟ علتش را نمیدانست، یک علت ماوراء الطبیعی [در نظر میگرفت.] فلان شیء دیگر چگونه به وجود آمده است؟ علتش را نمیدانست، علت ماوراء الطبیعی [قائل میشد.] ولی بعدها این مسئله به یک صورت تکامل یافتهای [درآمد،] یعنی توانست تمام این عالم هستی را که میبیند، همه آسمانها و زمین را یکجا طرح کند که همه اینها چگونه به وجود آمد. بعد آمد برای همه اینها یکجا خالق قائل شد، گفت خدا خالق همه اینهاست و خدا آسمانها و زمین را در شش روز خلق کرده است، که آیه قرآن را هم اینجا به یک صورت غلطی نقل میکند؛ خدا عالم را در شش روز خلق کرده است.

پس اول، مسئله به این صورت است که بشر پدیدهها را تعلیل میکرد، هر پدیدهای را جدا جدا، که این بیماری از کجا پیدا شد؟ این زلزله از کجا پیدا شد؟ ولی بعد مسئله کل خلقت را یکجا