قویتر باشد یعنی هرچه که انسان بیشتر این لذتها را بچشد، از عواطف روحی او کاسته میشود.

الآن هم یک مادر دهاتی عواطفش صد برابر یک مادر شهری به این معناست (شهری بودن یعنی شهری به معنای امروزی یعنی متمدن و ولنگارهای امروزی). یک زنِ این گونه یک زن بیعاطفه است. در گذشته- هرچه که ما جلوتر برویم- عواطف قبیلهای و فامیلی بیشتر بوده که خیلی امر محسوسی هم هست. شما الآن اگر به دهات بروید میبینید این صله ارحام یعنی این رابطه رَحِم خیلی قویتر است؛ نه فقط برادرها با یکدیگر و خواهرها با یکدیگر بلکه پسرعموها، پسرخالهها، پسر داییها، پسرعمهها و بلکه با دو سه پشت فاصله یک روابط نزدیک با یکدیگر دارند. مثلًا این به آن میگوید پسرعمو، آن به این میگوید پسرعمو. میپرسیم پسر کدام عمویت است؟ میگوید: او مثلًا نوه عموی پدرم است. در عین حال چنین روابطی هست. و گاهی بنی فلان بودن که در عرب ما میبینیم: من از بنی اسد هستم تو هم از بنی اسد هستی، من از بنی تمیم هستم تو هم از بنی تمیم هستی، یک عواطف خاصی را میان اینها تحریک میکرد.

بشرهای دورههای اولیه بر وجودشان عاطفه حاکم بوده، یعنی همان حالتی که بقایایش الآن در محیط یک خانوادهای که مرکب از پدر و مادر و فرزندان است وجود دارد. ما الآن میبینیم که در محیطهای فعلی میان پدر و مادر و برادر و خواهر یک زندگی اشتراکی وجود دارد اما یک اشتراکی مبنی بر عاطفه. این پسر درآمد دارد، آن پسر هم درآمد دارد، پدر درآمد دارد، احیاناً مادر درآمد دارد، احیاناً دختر فرض کنید معلم است و درآمد دارد، ولی همه چیز را میآورند میریزند در خانه با همدیگر خرج میکنند. حال اگر یکی از این بچهها عروسی دارد، دیگر یکی حساب خودش را جدا نمیکند، از پول موجودی خانواده خرج عروسی او میکنند. یک نفر از اینها اگر یک بیماری پیدا کند و احتیاج به عمل جراحی و خرج زیاد داشته باشد، از بودجه خانواده خرجش میکنند؛ یعنی عاطفه یک زندگی اشتراکی به وجود آورده که البته این خودش یک نوع شرافتی هم هست.

اگر کسی به این معنا حساب کند، یک انسانیتی در دورههای قدیم وجود داشته و حتی شما آثارش را در زندگی عرب میبینید. اگر یکی از افراد قبیله بر فرد قبیله دیگر جنایت وارد میکرد و باید دیه میداد، افراد قبیله میدادند، یعنی او دیگر از جیب خودش نمیداد، از این جهت همه افراد قبیله شرکت میکردند.

سوسیالیسم اسلامی

این میشود یک نوع اشتراکیتی براساس یک نوع عاطفه قوی. و از این جهت آن دورههای زندگیهای قبیلهای اشتراکی اگر وجود داشته واقعاً زندگیهایی در یک حد عالی بوده؛ یعنی باید بگوییم در دورههای بعد در اثر پیشرفت تمدن، انسان در قسمتهای عاطفی عقب رفته است. مسئله