میرود، آن یک تکامل واقعی است و این تکامل واقعی سبب میشود که آثار فنی و صنعتی که به بازار میآورد، هریک نسبت به قبلی در مقام بالاتر و کاملتر باشد؛ واقعاً صنعت یک حرکت دیالکتیکی و دینامیکی نکرده که بگوییم صنعت کامل شده، انسان است که کامل شده است.

البته انسان که تکامل پیدا میکند، به اصطلاح حکمای ما انسان یک موجود مکتفی بذاته نیست یعنی یک موجودی نیست که بدون دخالت عوامل بیرونی و بدون اینکه از بیرون استفاده کند تکامل پیدا کند. از این جهت مثل یک گیاه است. یک گیاه واقعاً تکامل پیدا میکند اما نمیشود زمین هم نباشد باز تکامل پیدا کند، ازهوا یا آب یا نور هم استفاده نکند و تکامل پیدا کند. انسان تکامل پیدا میکند. تجربهای که انسان روی طبیعت میکند، تجربهای که انسان روی مصنوعات خودش میکند، این تجارب به اصطلاح حکما علل و شرایط و معدّاتی هستند برای تکامل انسان، یعنی انسان اگر درخانهاش نشسته باشد ولو اینکه بخواهد فکر کند، بدون اینکه با طبیعت سروکار داشته باشد هرگز فکر او تکامل پیدا نمیکند. ولی این، معنایش آن نیست که موضوع تجربه انسان واقعاً یک حرکت دینامیکی و تکاملی پیدا کرده؛ آن که یک حرکت دینامیکی یا به قول اینها دیالکتیکی پیدا میکند باز انسان است ولی انسان مانند هر موجود دیگر از موجودات عالم طبیعت به حکم آنکه یک موجود مکتفی بذاته نیست (البته میگویند افراد استثنایی انسان مثل پیغمبران میتوانند مکتفی بذاته باشند، غیر آنها هیچ انسانی مکتفی بذاته نیست) از علل و شرایط خارج استفاده میکند و با کمک و استفاده از شرایط محیط است که تکامل پیدا میکند ولی آن که تکامل واقعی پیدا میکند اوست.

چند مثال

باز این را با مثالهایی میتوانیم روشن بکنیم. میگوییم که فلان بچه خطش کاملتر شده و پیش رفته است. این از نظر تعبیرهای عرفی و مجازی حرف درستی است ولی از نظر حقیقی نه؛ اوست که در خط نوشتن پیش رفته. خط، آن است که روی کاغذ آمده. آیا آن خطی که آن بچه در کلاس اول نوشته، همان است که روز به روز دارد بهتر میشود و حالا یک خط بسیار عالی شده است؟ نه، آن خطی که در کلاس اول نوشته، الآن هم که نگاه کنید به همان صورتی که بوده هست، ولی این انسان است که تمرین کرده، بعد خط امروز او را که با خط سال گذشتهاش مقایسه میکنیم، میبینیم از آن کاملتر است، مجازاً میگوییم خطش تکامل پیدا کرده است.

پس این خودش یک مسئله بسیار اساسی است. اینجور چشم بسته میخواهند بگویند تکامل ابزار تولید سبب تکامل اجتماع میشود. این را به شکلی بیان میکنند که گویی در واقع یک حرکت تکاملی در آنجا وجود دارد و یک پویایی واقعاً در ابزار تولید هست. نه، این پویاییها در