راه غیرمتناهی است ولی راهی است که مقصد دارد و در عین حال غیرمتناهی است و خدا مقصد کل است. در بند بودن یک شیء متکامل، در بند آن مقصد کمالی خودش بودن، این در بند خود بودن است نه در بند ناخود بودن؛ یعنی یک شیئی که از نقص به کمال حرکت میکند، از «خود» به «ناخود» حرکت نمیکند، از «خود» به «خود» حرکت میکند ... [1] یک بذر که در زیر زمین قرار میگیرد و آن وضع موجود خودش را رها میکند و بعد به سوی بوته شدن حرکت میکند، آیا این از خودش به سوی ناخود رفته، یعنی مثل این است که [این بذر] در یک موجود دیگر جذب شده باشد؟ یا نه، به سوی کمال خودش حرکت کرده، یعنی در عین اینکه از خودی رفته است، به خودی رسیده؛ از خود ناقصتر به خود کاملتر حرکت کرده است؛ و لهذا مسیر الی اللَّه عبارت است از حرکت از خود به سوی خود:«وَ نَحْنُ أقْرَبُ الَیهِ مِنْکمْ» [2] از خود شما به شما نزدیکتر هستیم. آن روح معنایش این است که از شما خودتر هستیم برای شما، خود واقعی شما ما هستیم. اینها خیال کردند خدا یعنی یک موجودی که مثلا در بالای آسمانها نشسته چرت میزند. اگر من آنچه دارم به او نسبت بدهم به بیگانه نسبت دادهام. او بیگانه است. «آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا میکرد».

نمیداند که رابطه خدا با انسان رابطه خودِ عالیتر با خود دانیتر است، یعنی رابطه انسان است با غایت خودش، نه رابطه یک موجود مباین با یک موجود مباین. این است که هرچه انسان بیشتر در بند او باشد بیشتر به خود رسیده است یعنی بیشتر به خود واقعی رسیده است و خود واقعی را دریافته است. او را از یاد بردن و او را گم کردن مساوی است با جذب در دیگران شدن و خود را از دست دادن که در این زمینه مطالب زیادی در معارف اسلامی هست، چه در متون اولیه اسلامی مثل قرآن، نهج البلاغه یا احادیث، چه در کلمات حکمای اسلامی و چه در کلمات عرفا بالخصوص. در کلمات عرفا در این زمینه اینقدر مطلب است که الی ماشاء اللَّه. اگر بخواهیم در این زمینه صحبت کنیم شاید چند جلسه وقت بگیرد و من از همان قدیم نوشتههای زیادی در همین زمینه دارم تحت عنوان «خود واقعی و خود خیالی» که انسان دو گونه خود دارد، خود واقعی چیست و خود خیالی چیست؟ عرض کردم از بیست سال پیش این مسئله فکر من را به خود جلب کرده بود و تدریجاً یادداشتهای زیادی جمع کردم (شاید بعضی از آنها مکررات باشد) که اگر روزی اینها را جمع کنیم یک مطلب فوق العاده عالی در این زمینه میشود.

پس این حرف اینها حرف مفت است. راجع به پول، آقای موئیزهس این حرف را زده، حرف درستی هم هست، پول انسان را از خود بیگانه میکند یعنی خود انسان را میگیرد و خودش خود