نوع فلسفه پیچیدهای دارد که حتی در اینکه آیا او قائل به خداست یا منکر خدا، میبینید اختلاف نظری وجود دارد، بعضیها او را یک آدم بیخدایی- به اصطلاح- تلقی میکنند و بعضی باخدا و معتقد. ولی حقیقت این است که او به خدا معتقد است اما خدا را- همانچه را که دیگران خدا میدانند [و] او خدا میداند- به شکل دیگری توجیه و تفسیر میکند، نه به عنوان علت نخستین و علة العلل اشیاء و آن چیزی که همه اشیاء از او به وجود آمدهاند، بلکه به معنای تقریباً آن عقل کل و روح کل که دیالکتیک اشیاء در نهایت به او منتهی میشود؛ و بالأخره او به خدا قائل است، منتها تصورش از خدا با تصور دیگران از خدا کمی اختلاف دارد.

به هر حال به این نتیجه رسیدیم که تضاد یک حقیقتی است که در سرشت همه امور مادی هست، هیچ چیزی نیست که در درون خودش یک تضادی نداشته باشد، یعنی منشأ یک تضادی در درون خودش نشود، اصلًا سیر طبیعت و دیالکتیک طبیعت بر عبور از اضداد است، و بعد هم گفتیم که خود این تضاد است که منشأ حرکتها و خلّاق و آفریننده است. همین جاست که به شاگردهای مکتب او از قبیل فویرباخ و بعد مارکس و دیگران یک مستمسکی برای مادیگری داده است. (برای این بود که این قسمت را گفتم. مخصوصاً در حرف مائو این حرف بیشتر روشن است، در حرف مارکس و انگلس و دیگران هم هست.) اینها درباره خدا نه به مفهومی که هگل گفته است، بلکه به همان مفهومی که الهیون گفتهاند یعنی علت اشیاء یا مثلًا ارسطو گفته است (محرک اول) میگویند به همین دلیل پس طبیعت بینیاز است از ماوراء خودش، یعنی علت طبیعت و علت حرکتها و جریانهای طبیعت در درون خود طبیعت است و نه در بیرونش، چون همان تضاد درونی خودش است که منشأ حرکت خودش است، پس محرک طبیعت خود طبیعت است، در درون خودش است.

این است که همین مطلب تعبیری به اینها داده است که میگویند حرکتی که ما در طبیعت قائل هستیم یک نوع حرکت دینامیکی و خود به خودی است، در مقابل حرکت مکانیکی که از درون دستگاه نیست، از بیرون دستگاه است. یک ماشین، یک کارخانه وقتی حرکت میکند بالأخره یک موتور، که یک امری است ماورای این دستگاه، باید وجود داشته باشد که این دستگاه عظیم را به حرکت دربیاورد، نه اینکه همان که در درون خودش متحرک است خودش محرک خودش باشد، «خودْ حرکت» نیست. این است که اینها به مادیت مکانیکی اعتراض دارند، یعنی به آنهایی که آمدهاند جهان را به صورت مکانیکی توجیه کرده و خواستهاند جهان را فقط به صورت یک ماشین تصویر کنند، میگویند این تصویر غلط است؛ اگر جهان به صورت یک ماشین باشد بالأخره به یک نیروی ماوراء خودش احتیاج دارد؛ نه، جهان به صورت یک دستگاه دینامیک است که محرکش در درون خودش است، هر چیزی محرکش بهطور خودکار در درون خودش است. پس در این