معنی اعم میگویند، یعنی سرگذشت. اگر تاریخ به معنی سرگذشت باشد، همه چیز تاریخ دارد:

زمین هم تاریخ دارد، حیوانات هم تاریخ دارند، گیاهان هم تاریخ دارند. به این معناست که ما «تاریخ طبیعی» اطلاق میکنیم، میگوییم تاریخ طبیعی زمین، تاریخ طبیعی معدنها، تاریخ طبیعی گیاهان و تاریخ طبیعی حیوانات. ولی زمین که سرگذشت دارد، در مقابل شرایطی که به او احاطه پیدا کرده است خودآگاهی ندارد. اگر زمین مثلًا از خورشید جدا شده است، نسبت به این رابطهاش با خورشید آگاهی ندارد و همچنین گیاهان و حیوانات. و انسان هم تا دورهای که ما آن دوره را دوره ماقبل تاریخ مینامیم تقریباً در این جهت همین جورهاست؛ یعنی همینطور با حوادث پنجه نرم میکرده است بدون آنکه خودش توجهی داشته باشد، و یک حیات تقریباً گیاهی و حیوانی داشته است. آغاز تاریخ به معنی واقعی برای بشر از وقتی است که بشر به آگاهی خودش در برابر طبیعت رسید؛ یعنی خودش را چیزی حس کرد و طبیعت را چیزی، و احساس کرد که این طبیعت را باید تحت تسلط خودش دربیاورد. حیوان با طبیعت- بدون اینکه آگاهی داشته باشد- در نبرد و ستیز است. اسبی را شما در یک علفزار رها میکنید، او میچرد اما اینکه این طبیعت است و من یک حیوان هستم و من باید بر این طبیعت مسلط باشم، در شعور او منعکس نیست.

ولی انسان رسید به مرحلهای که خود را در برابر طبیعت نهاد، و در واقع همان اصل «بر نهاد و برابر نهاد» [به اجرا درآمد] یعنی خود را در برابر طبیعت گذاشت و نتیجه این کار (آن بر نهاد و این برابر نهاد) این بود که رسید به اینکه من باید طبیعت را استخدام کنم، یعنی آگاهیای بود که بر لزوم تسلط بر طبیعت پیدا کرد.

این را باید گفت فجر تاریخ انسان، آغاز تاریخ انسان (تاریخ به این معنا نه صرف سرگذشت که حتی زمین هم تاریخ دارد) و لهذا ما میگوییم «دوره تاریخ». در اصطلاح متعارف وقتی میگویند «دوره تاریخ و دوره ماقبل تاریخ» مقصودشان دورهای است که ما از آن دوره اثری مکتوب یا هنری از زندگی انسان داریم یا نداریم. آن دورهای که هیچ اثر تاریخی از انسان در آن نیست (اثری که بتواند از زندگی انسان حکایت کند) دوره ماقبل تاریخ خوانده میشود. مثلًا ماقبل پیدایش خط را میگویند «ماقبل تاریخ» و مابعد آن را میگویند «تاریخ» ولی اصطلاح نویسنده به شکل مذکور بوده و شاید ایندو با همدیگر منطبق شوند.

آگاهی انسان نسبت به خود

میگوید: آگاهی انسان به خودش در برابر طبیعت، ابتدای تاریخ انسان است. بعد میگوید: مرحله دوم آگاهی انسان، از دکارت شروع میشود و آن آگاهی انسان نسبت به خود است، چطور؟ انسان آگاه است نسبت به طبیعت و حتی آگاه است نسبت به خود؛ علم به خود دارد، علم به طبیعت دارد،