پس اگر از ما بپرسند به چه دلیل قائل به کلیت میشوید، میگوییم به این دلیل که به وجود آورنده تاریخ، انسانها هستند و انسانها در شرایط مساوی، همسان کار میکنند. با اینکه جهات اختلاف داریم ولی از فلان جهت و فلان جهت مساوی هستیم و چون در شرایط مساوی با آنها قرار گرفتیم و نتیجه رفتار آنها اینجور بوده نتیجه رفتار ما هم اینجور خواهد شد. به این جهت میگوییم ما میتوانیم تاریخ را تعمیم دهیم یا به تعبیری که قدمای ما میگویند: «حکم الامثال فیما یجوز و فیما لایجوز واحد» یعنی اموری که مشابه یکدیگرند حکمشان در آنچه جایز و رواست و در آنچه نارواست مانند یکدیگر است؛ یعنی اگر اموری با یکدیگر مشابه شدند، هرچه بر آنها رواست بر اینها رواست و هرچه بر آنها نارواست بر اینها نارواست. این، جهت تعمیم تاریخ است.

اما آن جهتی که تاریخ را با علوم دیگر متفاوت میکند این است که با اینکه این اصل کلی در مورد تاریخ و غیر تاریخ به یک نحو صدق میکند ولی چون موضوع تاریخ «انسان» است و این موضوع، موضوع پیچیدهای است تشخیص مسائلی که به طبیعت انسان یا طبیعت جامعه مربوط است از مسائلی که جنبه شخصی و تصادفی دارد کار مشکلی است. این دیگر به ما که مطالعه کننده هستیم برمیگردد نه به انسان، یعنی زندگی انسان قانون دارد و قانونش کلیت دارد ولی موضوع مطالعه مشکل است. بعضی موضوعات مطالعه مثل ریاضیات است. در ریاضیات از باب اینکه موضوع مطالعه انسان مفروضات ساده ذهن است، ذهن به سادگی اینها را تصور میکند و به سادگی هم حکمش را کشف میکند. ولی همینها وقتی که وارد طبیعت بیجان میشود مشکل میشود، وارد طبیعت جاندار [مثل گیاه] میشود مشکلتر میشود، وارد حیوان که میشود از جاندار هم مشکلتر میشود، وارد انسان که میشود پیچیدهتر میشود، وارد جامعه انسان که میشود از همه پیچیدهتر و یک کلاف سردرگم میگردد.

این است که در باب تاریخ اگر ما میگوییم «تاریخ علم است» ریشهاش انسان است. پس آن جهتی که سبب میشود ما تاریخ را به مثابه یک «علم» بدانیم به این معنا که تاریخ میتواند یک «علم» باشد، این است که تاریخ نیز طبیعت کلی دارد، طبیعت کلی مربوط به انسان. اما آن جهتی که [سبب میشود] تاریخ هنوز جنبه احتمالی داشته باشد پیچیده بودن موضوع آن است. ولی انسان تا حدود زیادی میتواند وقایع را تعمیم بدهد. نمیگوییم بشر صد درصد قادر شده قوانین تاریخ را کشف کند ولی تا حدود زیادی میتواند [وقایع را] تعمیم بدهد. بنابراین «تعمیم» را نمیشود بکلی نفی کرد.

ساده انگاری در قضاوتهای تاریخی

مسئلهای را خود مؤلف طرح میکند که آنهایی که آمدند طرح عظیم دادند و یکمرتبه برای تاریخ