است که پذیرفته شده است؛ یعنی اگر امروز ما مطلبی را در فیزیک یا شیمی به صورت قانون بیان میکنیم قرارداد است که فعلًا ما به صورت قانون بپذیریم، یعنی در حدود فرضیهها و تجربههای ما تاکنون مطلب از این قرار بوده است ولی شاید بعد چیز دیگری تأیید شود، و لهذا علم امروز بیشتر به شک تمایل دارد. حال این از چه جهت است؟ آیا از این جهت است که طبیعت قانون کلی ندارد؟

یا اگر هم طبیعت قانون کلی دارد بشر به آن دسترسی ندارد؟ و این البته خاصیت علم تجربی است؛ یعنی علمی که فقط به تجربه وابسته باشد همین جهت را دارد.

این است که علم و به طریق اولی تاریخ به سوی شک میرود. از این جهت، اینکه کسانی با ضرس قاطع میآیند برای تاریخ قوانین معین میکنند که گویی یک مسئله پیش پا افتاده است، یک نوع تندروی است و لذا یکی از ایرادهایی که به مارکسیسم میگیرند همین است که مارکسیسم خیلی ساده انگاری کرده، زیرا قانون قطعی برای علوم طبیعی- حتی برای بیجانها- ادعا کردن که بر این بیجانها فلان قانون قطعیت دارد، از نظر علم بیاحتیاطی است تا چه رسد در مورد جاندارها و تا چه رسد در مورد انسان و تا چه رسد در مورد جامعه انسان و تا چه رسد در مورد تاریخ جامعه انسان که کسی بیاید یک سلسله قوانین جزمی عرضه بدارد که من قانون تاریخ را کشف کردم، علمِ اولین وآخرین تاریخ را کشف کردم، همین است و همین. علم متواضعتر از این است که در هیچ موردی و به طریق اولی در تاریخ ادعای جزم کند.

بنابراین نقطه نظرها خیلی فرق میکند:

1. «تاریخ» علم نیست از آن جهت که به رفتار انسان وابسته است و رفتار انسان به عنوان یک موجود آزاد تحت ضابطه در نمیآید، پس تاریخ و جامعه شناسی هیچ کدام نمیتواند علم باشد.

2. «تاریخ» علم نیست از آن جهت که علم در مورد اموری است که ایستا باشد، اموری را که در جریان است نمیشود تحت ضابطه و کلیت درآورد؛ چون کأنّه اینجور است که علم به منزله نشانه گذاری است و روی شیء ساکن میشود نشانه گذاشت ولی روی شیء متحرک نمیشود نشانه گذاشت، پس تاریخ نمیتواند علم باشد. مثَل معروفی ذکر میکنند، میگویند کلاغ وقتی که گردو میدزدد میرود آن را در جایی که مرز سایه و آفتاب است مخفی میکند که بعد بیاید بردارد و ببرد، غافل از اینکه سایه ساکن نیست و حرکت میکند؛ الآن مرز سایه و آفتاب اینجاست، یک ساعت دیگر که بیاید جای آن عوض میشود. وقتی میآید هرچه میگردد پیدایش نمیکند؛ زیرا روی یک امر ثابت میشود نشانه گذاری کرد ولی روی یک امر متحرک نمیشود.

3. «تاریخ» علم نیست از آن جهت که قابل تجربه نیست.

4. [ «تاریخ» علم نیست از آن جهت که مانند سایر علوم تحت ضابطه کلی در نمیآید؛ و