2 جامعه و فرد

- در بخش «فرد و جامعه» میگوید: «مردم شناسان عموماً بر این عقیدهاند که فردیت انسان اولیه کمتر از انسان متمدن بود و به نحوی کاملتر، از قالب اجتماعی خود شکل میگرفت.»

استاد: حرف خوبی است؛ یک وقتی هم بحث کردیم که انسان تدریجاً وابستگیاش از طبیعت و از اجتماع کمتر میشود. این یک مسئله روحی و اخلاقی و ضد مارکسیسم میشود و آن این است که انسان هرچه ابتداییتر است، هم به محیط طبیعیاش وابستهتر است و هم به محیط اجتماعیاش؛ یعنی بیشتر تحت تأثیر محیط طبیعی است و شخصیتش را بیشتر محیط میسازد. و هر مقدار که انسان در جهت آزادی تکامل پیدا میکند، هم از محیط طبیعی آزاد میشود و هم از محیط اجتماعی و خودش میشود سازنده خودش. میگوید مردم شناسان این حرف را زدهاند. حرف خوبی هم هست.

- البته بعد تقریباً همین را رد کرده.

استاد: بسیار خوب، رد کرده باشد. مقصود این است. حال ممکن است او قبول نداشته باشد. او نشان میدهد برخی تمایلات مارکسیستی دارد. ولی مطلب این است.

- بعد میگوید: «این عنصر فریبنده طبیعت انسانی آنقدر از قرن به قرن و کشور به کشور تغییر