سیاسی دنیای قدیم و ایران ساسانی به وجود آورده بود. در جنگهای هفتصدساله ایران و روم هیچ گاه چنین مسألهای در برابر تودهها مطرح نگشته بود. سیاست خودکامه هر دو امپراطوری یکی بود: مردم برای رهبر، تودهها فدای طبقات ممتاز [1] ... بارگاه بیپیرایه علی در کوفه قرار داشت و موالی و ایرانیان با آن تماس نزدیک داشتند. سادگی آن را تنها به وصف نمیشنیدند بلکه به رأی العین با دیدگان خویش به خوبی میدیدند.

از این رو اگر تودههای ستمدیده ایرانی بدین دعوت لبیک اجابت گفتند شگفتی ندارد.» [2]

نفوذ آرام و تدریجی

هرچه روزگار میگذشت، بر علاقه و ارادت ایرانیان نسبت به اسلام و بر هجوم روزافزون آنان به اسلام و ترک کیشها و آیینهای قبلی و آداب و رسوم پیشین افزوده میشد.

بهترین مثال، ادبیات فارسی است. هرچه زمان گذشته است، تأثیر اسلام و قرآن و حدیث در ادبیات فارسی بیشتر شده است. نفوذ اسلام در آثار ادبا و شعرا و حتی حکمای قرون ششم و هفتم به بعد بیشتر و مشهودتر است تا شعرا و ادبا و حکمای قرون سوم و چهارم. این حقیقت از مقایسه آثار رودکی و فردوسی با آثار مولوی و سعدی و نظامی و حافظ و جامی کاملًا هویداست.

در مقدمه کتاب احادیث مثنوی [3] پس از آنکه میگوید: «از قدیمترین عهد، تأثیر مضامین احادیث در شعر پارسی محسوس است» و به اشعاری از رودکی استشهاد میکند، میگوید:

«از اواخر قرن چهارم که فرهنگ اسلامی انتشار تمام یافت و مدارس در نقاط مختلف تأسیس شد و دیانت اسلام بر سایر ادیان غالب آمد و مقاومت زرتشتیان در همه بلاد ایران با شکست قطعی و نهایی مواجه گردید و