اسلاف و با یک زبان و سنت و فرهنگ و شرایط جغرافیایی هستند ولی ابداً با هم پیوند و ارتباطی ندارند، آرمانهای عالی و آینده آنان با هم تطابقی ندارد و متناقض است، اگر روابطی هست فقط ظاهری و مکانیکی و در قالب احتیاجات روزمره زندگی است. چه بسیار جنگها که دولتها و هیأتهای حاکمه در بسیاری از کشورها با هم داشتهاند ولی توده مردم از آن بیخبر و نسبت بدان کاملًا بیتفاوت بودهاند. در تاریخ کشور ما نمونهها و شواهد زیادی از این بیتفاوتی مشاهده میشود.

بسیار اتفاق افتاده است که هندی یا آفریقایی برای پیروزی مردم فلسطین یا الجزیره یا ویتنام یا ... علاقه مندی و شور و حرارت بیشتری به خرج میدهند. پس این مرزهای تاریخی و جغرافیایی و سیاسی و رنگ و زبان نه میتواند مرز بین افراد آدمی شود و نه مایه پیوند افراد گردد.

درد مشترک

این مردمی که در اطراف و اکناف عالم ارتباطات قلبی و آرمانی با یکدیگر پیدا میکنند، چه چیز مشترکی دارند که آنان را به هم پیوند میدهد، و در مقابل آنان را از همسایهها و هموطنهای خود میبرد؟ این عامل درد مشترکی است که آنها دارند: درد از ظلم و تجاوز و استعمار.

اتفاقاً پیدا شدن و تولد ناسیونالیسم ملتها کاملًا مصادف با زمانی بوده است که توده مردمی یک احساس درد یا خلأ عمومی و مشترک کردند؛ ناسیونالیسم آلمانی همان زمان متولد شد که از تبعیضها و دخالت فرانسویان احساس درد کردند، ناسیونالیسم ایتالیا یا مجار یا هند یا هندوچین و الجزایر نیز زمانی به وجود آمدند که یک احساس خلأ و درد، همه یا اکثریتی ازمردم را فرا گرفت.

محققان غربی تاریخ ایران میگویند در حقیقت ناسیونالیسم یا احساس جمعی ملیت در ایران از زمانی متولد شد که نهضت تحریم تنباکو به راه افتاد؛ یعنی آن زمان که جماعتی از مردم ایران احساس درد استعمار کردند.

پس وجدان جمعی و احساس ملیت یا ناسیونالیسم در میان جماعتی از مردم زمانی متولد میشود که درد و طلب مشترکی در آن جمع به وجود آمده باشد. این طلب مشترک آنان میباشد که آرمان جمعشان را میسازد، و به دنبال همان است که به حرکت درمیآیند