مسأله پیدایش زندقه در قرن دوم هجری از جنبههای مختلف مورد توجه مورخین اجتماعی قرار گرفته است.

اولًا این کلمه چه کلمهای است و چه ریشهای دارد؟ آیا کلمه «زندیق» معرّب کلمه «زندیک» است یا ریشه دیگر دارد؟ و به هرحال به چه اشخاصی زندیق میگفتهاند؟ آیا مقصود اتباع مانی میباشند؟ یا مقصود ایرانیانی هستند که به دین قدیم خویش باقی مانده بودند اعم از زردشتی و مانوی و مزدکی؟ و یا مقصود طبقهای بودهاند که منکر ماوراء طبیعت و قهراً منکر همه ادیان بودهاند و به مانویت نیز اعتقاد نداشتهاند؟.

قدر مسلّم این است که به همه اینها کلمه زندیق اطلاق شده است. حتی به گروهی از مسلمانان که عملًا لاابالی و اهل فسق و فجور بودهاند و متدینین را به باد تمسخر میگرفتهاند و احیاناً از باب دهن کجی به زهاد و متدینین، سخنانی به نظم و یا به نثر از آنها صادر شده که توهین به اسلام تلقی شده نیز زندیق گفته شده است.

سابقه زندقه در میان عرب از کی است؟ آیا عرب بعد از اسلام در اثر اختلاط با ملل دیگر خصوصاً ایرانیان، با زندقه آشنا شده یا قبل از اسلام نیز با زندقه آشنا بوده است؟.

راجع به معنی و مفهوم اصلی این کلمه، عقیده محققین این است که در ابتدا فقط در مورد مانویان به کار میرفته و بعد در مورد دهریین و یا مجوس و بعد درباره هر مرتدی به کار رفته است.

از نظر سابقه نیز گفته میشود که از قبل از اسلام در میان عرب سابقه داشته است.

از کتاب المعارف ابن قتیبه و الاعلاق النفیسه ابن رسته، نقل شده که قریش در جاهلیت به وسیله اعراب حیره کم و بیش با آن آشنا بوده است.

به هرحال گروهی در قرون اولیه اسلامی نام برده میشوند که برخی ایرانی و برخی عرباند و متهم به زندقه بودهاند از قبیل عبد الکریم بن ابی العوجاء، صالح بن عبد القدوس، ابوشاکر دیصانی، ابن الراوندی، بشار بن برد، عبد اللَّه بن مقفع، یونس بن ابی فروة، حماد عجرد، حماد راویة، حماد بن زبرقان، یحیی بن زیاد، مطیع بن ایاس، یزدان بن باذان، یزید بن الفیض، افشین، ابونواس، علی بن الخلیل، ابن مناذر، حسین بن عبد اللَّه بن عبیداللَّه بن عباس، عبد اللَّه بن معاویة بن عبد اللَّه بن جعفر، داود بن علی، یعقوب بن فضل بن عبد الرحمن مطلبی، ولید بن یزید بن عبد الملک،