انگیزه ها

لازم است یک نظر کلی به جهان اسلام از نظر انگیزهها و محرکها بیفکنیم. در جهان اسلام حرکتی علمی و فرهنگی به وجود آمد که در آن عرب، ایرانی، هندی، مصری، الجزایری، تونسی، مراکشی، سوری و حتی اروپایی، اسپانیایی شرکت داشت و این حرکت از دورترین نقاط مشرق اسلامی تا دورترین نقاط مغرب اسلامی و همچنین از شمال تا جنوب اسلامی به هم پیوسته بود. در این حرکت فی المثل هم سیبویه و ابن سینای ایرانی شرکت داشت و هم ابن مالک و ابن رشد اندلسی. محرک این واحد عظیم چه بود؟ در اینجا چند نوع فرضیه میتوان ابراز داشت:

1. یک روح ملی عربی در همه این ملتها پیدا شده بود و همه این ملتها تحت نام و عنوان «عربیت» یک حرکت هماهنگ به وجود آورده بودند.

قطعاً چنین نیست، هر چند بعضی از اعراب معاصر میخواهند تاریخ را به این صورت تحریف کنند.

برخی اروپاییان، تمدن اسلامی را تحت عنوان تمدن عربی یاد میکنند تا از یک طرف بر غرور اعراب بیفزایند که بیش از پیش بر ملیت عربی خود تکیه کنند و خود را از جهان اسلام جدا سازند، و از طرف دیگر سایر ملل مسلمان را از اعرابی که چنین دروغی را باور میدارند رنجیده خاطر سازند.

2. اینکه ملتهای اسلامی هر کدام تحت تأثیر ملیت و قومیت خاص خویش فعالیت میکردند؛ انگیزه هر ملتی احساسات خاص ملی خود آنها بود.

بطلان این نظر روشن است و نیازی به توضیح ندارد. ما در بخش اول این کتاب دراین باره به قدر کافی بحث کردیم. ملتهای اسلامی روی ملیتهای خود پل زده بودند و به همین دلیل یک مسلمان هندی یا ایرانی با یک مسلمان آفریقایی یا اسپانیایی احساس اخوت و برادری میکرد.

3. اینکه این ملتها روی خاصیت جهان وطنی علم از یک طرف، و تعلیمات جهانی و انسانی و مافوق ملی و نژادی اسلام از طرف دیگر در داخل مرزهای عقیدتی و فکری زندگی میکردند؛ محرکات و انگیزههای آنها از اسلام سرچشمه میگرفت و بس.