عوامل یا عاملی درونیتر و بنیانیتر باشیم که سازنده واقعی یا نزدیکتر به واقعیت وجدان جمعی باشند.

همیشه عاملی اساسیتر و مخفیتر در وجدانهای مردم، رو به بیداری و زنده شدن میرود و موج حیات و تظاهر خارجی آن، گاه به لباس زبان و زمانی به پوشش سنن ملی معینی جلوه میکند. غرض از تحقیق و پویندگی حقیقت این است که از این تجلیات و ظهور و نمودهای خارجی به سوی واقع مکنون حوادث و اشیاء هدایت شویم.

فرانتس فانون، نویسنده و جامعه شناسی آفریقایی که در زمینه بیداری شعور ملی در میان ملل آفریقایی تحقیقات روانی و جامعه شناسی جالبی کرده است، به همین نتیجه میرسد که عوامل تاریخ و زبان و سنن و شرایط اقلیمی مشترک در پیدا شدن شعور ملی نقشی لحظهای دارند نه دائمی. برای مثال، به کشورهایی اشاره میکند که درگیر مبارزه برای استقلال و رهایی از استعمار هستند که در این کشورها گاه آرمانهای اصلی و اساسی انسان در عواملی نظیر سنتها و تاریخ و زبان مشترک پیاده میشوند، ولی به محض وصول بدان هدفها یعنی در صبحگاه استقلال، باز وجوه تفرقه و تنازع ظاهر میشود. اغنیای ملت که تا دیشب برای استقلال جانفشانی میکردند، پس از استقلال راهشان از توده فقیر جدا میشود؛ آن یک در پی کسب و تحکیم مقام و موقع سیاسی و اقتصادی و بهره برداری از محرومیتها و رنجهای گذشته میافتد و این یکی به مقاومت و مبارزه برای کسب حقوق خویش و بالاخره جدایی و مبارزه و تفکیک و صف بندی جدید، و بدین ترتیب همین ملت به دو یا چند «طبقه» که آرمانهای متضاد دارند تقسیم میشوند، در حالی که افراد این طبقات همگی دارای یک زبان و یک سلسله رسوم و فرهنگ و تاریخ هستند. و شواهد بسیاری از مبارزات طبقاتی و مذهبی درون ملتهای موجود در دست داریم که همگی حاکی از عدم اصالت دائمی عوامل زبان و تاریخ و سنن و فرهنگ هستند.

استقلال سیاسی که پیاده شده و مهبط احساسات ناسیونالیستی و وجدان جمعی ملتها و آرمان مشترک آنها بوده و هست، امروزه لااقل برای کشورهای دنیای سوم، با وجود و حضور استعمار جهانی، فروغ و معنای خود را از دست داده است. در بسیاری از کشورهای نواستقلال یا قدیم الاستقلال، سازمان سیاسی و حتی سازمان حاکمه جامعه در زیر لباس خودی نماینده بیگانه و آتش بیار منافع و مصالح بیگانگان است، نمایندهای که به اسلحه استقلال و حکومت ملی مجهز شده است، ولی همین سازمانهای سیاسی و هیأتهای حاکمه خود از اهالی همان کشورهاست و با مردم آنجا دارای زبان و سابقه تاریخی و سنن مشترک