توحید ذاتی و توحید در خالقیت مستلزم توحید در عبادت نیست. اعراب جاهلیت از آن نظر غالباً موحد بودند:«وَلَئِنْ سَئَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ لَیقولُنَّ اللَّهُ» [1] اگر از آنها پرسیده شود آفریننده آسمانها و زمین کیست، خواهند گفت: خدا. آنها بتها را خالق و آفریننده نمیدانستند بلکه معبود میدانستند. غالب بت پرستان جهان چنین بودهاند. علیهذا فرضاً آیین زردشتی را از نظر توحید ذاتی و افعالی آیینی توحیدی بدانیم، کافی نیست که از نظر عبادت و پرستش نیز توحیدی بدانیم.

عبادت زردشتیان از قدیم الایام در آتشکده و در پیشگاه آتش بوده است.

ماهیت این عمل چیست؟ آیا اینها واقعاً اهورامزدا را در حضور آتش میپرستند، یا خود آتش را؟ همچنانکه عرب جاهلیت در عین اینکه میگفت:«هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَاللَّهِ» [2] اینها شفیعان و وسائط ما در نزد خدا هستند، اقرار داشت که آنها را میپرستند:«مانَعْبُدُهُمْ الّالِیقَرِّبونا الَی اللَّهِ زُلْفی» [3] ما اینها را نمیپرستیم جز برای اینکه ما را به خداوند متعال نزدیک کنند.

آقای دکتر معین میگوید:

«... زردشتیان را نظر به همین تقدیس آتش، ایرانیان مسلمان آتش پرست و آذرپرست خواندهاند، در صورتی که آتش به منزله خدای ویژه یا رب النوع مستقل نبوده است چنانکه در میان آریائیان پیش از ظهور زردشت بوده، بلکه همان گونه که کعبه مورد ستایش مسلمانان است آتش نیز مورد توجه مزدیسنان بوده.» [4]

ایضاً میگوید:

«آتش در کمون کلیه موجودات و موالید طبیعت به ودیعت نهاده شده.

جوهر زندگانی بشر و همه جانوران حرارت درونی یا غریزی است. منبع وجود و فعالیت افراد همین آتش است. آتش معنوی در نباتات و جمادات نیز ساری است.

ملای رومی از آن، تعبیر نغز فرموده: