فردوسی تحت تأثیر تعبیراتی که پس از اسلام در دفاع از تعظیم و تقدیس آتش پیدا شده است، در عین اینکه تعبیر آتش پرستی میکند، باز میگوید آتش را قبله قرار دادند.

فردوسی در برخی اشعار دیگر خود دفاعهای آنها را منعکس میکند و مدعی است که آتش برای آنها قبله و محراب بود نه معبود. در داستان رفتن کیکاوس و کیخسرو به آتشکده آذرگشسب چنین میگوید:

معبود یا محراب عبادت

مسأله ثنویت که در فصلهای پیش درباره آن سخن گفته شد، مربوط است به کیفیت توجیه بشر از هستی و جهان و آفرینش. فکر ثنوی در مقابل فکر توحیدی است، اعم از توحید ذاتی و توحید افعالی.

تعظیم و تقدیس آتش ربطی به توجیه کلی جهان هستی ندارد و با مسأله توحید ذاتی یا افعالی مربوط نیست؛ این مسأله به توحید در عبادت مربوط میشود.

صورت بحث این است که قطع نظر از مسأله توحید ذاتی و افعالی و قطع نظر از اینکه زردشتیان از نظر توجیه جهان ثنوی بوده یا نبودهاند، از نظر پرستش چه وضعی داشتهاند؟ فرضاً از نظر توجیه جهان و هستی یعنی از نظر توحید در ذات و در خالقیت موحد بودهاند، آیا از نظر عمل یعنی از نظر عکس العمل پرستشی بشر در مقابل پدیدآورنده هستی، روشی توحیدآمیز داشتهاند یا شرک آمیز؟