1. عقاید آریایی قبل از ظهور زردشت چه بوده و چه وضعی داشته است؟.

2. زردشت چه اصلاحاتی کرد و چه تحولاتی به وجود آورد؟.

3. دین زردشت در عصرهای بعد تا ظهور اسلام دستخوش چه تحولات و انحرافاتی شد؟

عقاید آریایی قبل از زردشت

1. اما قسمت اول :

عقاید طوایف آریا در ادوار قدیم بر نوعی طبیعت پرستی ثنوی مبتنی بوده است؛ یعنی این طوایف در آغاز کار عوامل طبیعت را- اعم از عوامل مفید و سودبخش یا عوامل مضر و زیانبخش- میپرستیدهاند؛ مثلًا آب، خاک، آتش، باران و غیره از یک طرف و رعد، برق، صاعقه، جانوران زیانکار از طرف دیگر مورد پرستش واقع میشدهاند؛ عوامل مفید برای اینکه نظرشان جلب شود و خیری برسانند پرستش میشدهاند و عوامل بد برای اینکه از شر آنها در امان باشند.

در این دوره، این طوایف گویی برای خود عوامل طبیعی روح و شعور و ادراک و احساسات قائل بودهاند. به هر حال، عوامل طبیعی که مورد پرستش بودهاند در این دوره دو دسته بودهاند: عوامل نیک و عوامل بد. عوامل نیک به داعی رجا و عوامل بد به داعی خوف پرستش میشدهاند. در حقیقت از همان آغاز به نوعی دوگانگی میان خدایان قائل بودهاند و به دوگونه آنها را میپرستیدهاند.

در دوره بعد برای هریک از این انواع مفید یا مضر، خدایان و ارباب انواعی قائل بودهاند و به جای موجودات طبیعی، خدایان و ارباب انواع مورد پرستش قرار میگرفتهاند: خدای آتش، خدای باد، خدای باران، خدای رعد، خدای صاعقه و غیره ... در این دوره خود خدایان که به صورت ارواح و اشباح تصور میشدهاند، به دو دسته تقسیم میشدهاند: خدایان نیکخواه و خیررسان و خدایان بدخواه و زیان رسان، یا ارواح نیک و ارواح پلید؛ یعنی در این دوره نیز نوعی ثنویت بر عقاید آریایی حکومت میکرده است.

مرحوم سعید نفیسی مینویسد:

«پس از آنکه آریاییان ایران از دوره مهاجرت آسوده شدند و شهرنشین گردیدند به تدریج به یک عده عوامل خوب و بد، خیر و شر، و زشت و