این کشور بیرون کردند مانند یهودیها، «سمناها» (شمنها) یا رهبانان بودایی، برهماییها، ناصریها، مسیحیان ...»

ولی آن چیزی که به فعالیت بودایی در ایران خاتمه داد و مسیحیت را در اقلیت ناچیزی قرار داد، جلو پیشروی بودایی را به سمت غرب و جلو پیشرفت مسیحیت را به سمت شرق گرفت- که هنوز هم کشیشان و مستشرقان کشیش مسلک، آه حسرت آن را میکشند- اسلام بود.

به هر حال یکی از ادیان آن روز ایران بودایی بوده است ولی بودایی مانند یهودی، برخلاف مسیحی و مانوی و مزدکی نقش فعالی از نظر سیاسی نداشته است و لهذا کمتر متعرض آنها شدهاند.

عقاید آریایی

اجمالًا از وضع مذهبی ایران آن روز آگاه شدیم. معلوم شد ادیان و مذاهب مختلفی در ایران وجود داشته است و در ایران از نظر معتقدات مذهبی اتحاد و اتفاق کلمه وجود نداشته است. اگرچه دقیقاً نمیتوان حدس زد که درصد هریک از این مذاهب چه بوده، ولی قدر مسلّم این است که با آنکه پیروان سایر ادیان و مذاهب نیز فراوان بودهاند، اکثریت با زردشتیان بوده است که پیرو دین رسمی کشور بودهاند.

از نظر ما که میخواهیم بدانیم اسلام از نظر فکری و اعتقادی چه از ایران گرفت و چه به ایران داد، فرق نمیکند که اتباع هریک از آن مذاهب گوناگون چه نسبتی با مجموع جمعیت مردم ایران از نظر عددی داشتهاند. آنچه لازم است بدانیم این است که این مردم چگونه عقاید و افکاری درباره جهان و خلقت و غیره داشتهاند.

از معتقدات یهود ایران اطلاع درستی در دست نداریم؛ علی القاعده وضع مشابهی با سایر یهودیان داشته، تابع تورات و تلمود بودهاند. معتقدات آنها هرچه بوده، در اقلیت ناچیزی به سر میبردهاند و شأنی از لحاظ مذهبی یا سیاسی در جامعه ایرانی آن روز نداشتهاند. ولی مسیحیت شأنی عظیم داشته است و چنانکه میدانیم یک آیین تثلیثی بوده و الوهیت عیسی را تبلیغ میکرده است. ما نیازی نمیبینیم که درباره تثلیث مسیحی و اینکه مسیحیت از توحید بیگانه است در اینجا بحثی بکنیم، زیرا اولًا مطلب واضح است و نیازی به بحث ندارد، ثانیاً مسیحیت به