«کانیسکا» نام که در ادبیات بودایی شهرتی به کمال دارد و از مبلغین بزرگ و معتقدین به دیانت بودا به شمار است.» [1]

مذهب بودا تدریجاً از این منطقه رخت بر بسته است. قبلًا نقل کردیم که بوداییان و مانویان که جزء اقلیتهای مذهبی ایران بودند، برخلاف اکثریت زردشتی فعالانه در مقابل مسلمین مقاومت کردند. و هم نقل کردیم که خاندان برمکی قبل از مسلمانی، خدمتکار معبد بودایی در بلخ بودهاند.

دین بودا پس از اسلام نتوانست در ایران تاب بیاورد؛ تدریجاً از این منطقه رخت بر بست همچنانکه از مهد تولد خویش هندوستان نیز عقب نشینی کرد و البته انحطاط و زوال بودایی از ایران تدریجی بوده است.

در کتاب تمدن ایرانی مینویسد:

«آبادی و اهمیت ابنیه مذهبی بامیان (ناحیهای از افغانستان نزدیک کابل) در قرن هفتم (میلادی) به قلم هیون تسانگ برای ما نقل شده است. راهبی از اهل کره در قرون بعد از آنجا گذشته و نقل میکند که پادشاه آن محل یک ایرانی پیرو مذهب بودا بوده است و قشون نیرومندی در اختیار دارد ولی کمی بعد در قرن سوم هجری یعقوب لیث صفاری آن ناحیه را متصرف شد.» [2]

اوضاع و احوال نشان میدهد دین بودا که از مشرق ایران یعنی هندوستان آمده و در ایران نفوذ کرده بود تدریجاً پیشروی میکرد، همچنانکه مذهب مسیح که از غرب ایران و بین النهرین آمده بود در حال پیشروی بود. دین بودا به طرف غرب پیش میرفت و دین مسیح به طرف شرق، و البته دولت شاهنشاهی ایران که دین زردشتی را دین رسمی قرار داده و از آن حمایت میکرد و به روحانیون زردشتی قدرت فوق العاده داده بود مانع پیشروی این دو دین بود و تا حدود زیادی نمیگذاشت این دو دین پیشروی کنند. قبلًا کتیبه موبد کریتر را نقل کردیم که صریحاً نوشته است:

«عدهای از مبلغان مذاهب خارجی را که ماندن آنها در ایران صلاح نبود از