این جمله «کان اللَّه و لم یکن معه شیء» اصلًا زمان نیست که ما از اول بگوییم: «کان اللَّه فی زمان و لم یکن معه فی هذا الزمان شیء» که آن وقت این حرفها پیش بیاید. اصلًا «شیء» در «و لم یکن معه شیء» شامل خود زمان هم میشود؛ یعنی «و لم یکن معه شیء حتی الزمان» نه اینکه «کان اللَّه فی زمان و لم یکن معه شیء الّا الزمان». آن که این سخن را گفته، مرادش این بوده است: «کان اللَّه و لم یکن معه شیء حتی الزمان».

بهطور قطع گوینده این سخن- که حدیث است- نخواسته است برای خدا شریکی در مرتبه وجود قائل بشود و بگوید: «کان اللَّه فی زمان غیرمتناه» یا «فی ازل غیرمتناه» (که آن ازل را هم یک شیء غیر از خدا بگیرد) «و لم یکن معه شیء» مگر همان زمان و همان ازل، که یک شیء را با خدا فرض کند.

در اینجا «کان» و نظایر آن در مورد خدا منسلخ از زمان است و مرتبه را بیان میکند. خداوند با اشیاء هست (الآن هم همینطور است) [ولی] اشیاء هیچ وقت با او نیستند. این حدیث میخواهد بگوید که خداوند هست بدون اینکه چیزی با او باشد؛ یعنی در مرتبه او هیچ چیزی نیست. او در مرتبه همه اشیاء هست ولی اشیاء در مرتبه او نیستند؛ ولهذا وقتی به آن عارف گفتند: «کان اللَّه و لم یکن معه شیء» گفت:

«والآن کما کان» یعنی الآن هم: «کان اللَّه و لم یکن معه شیء». این، مرتبه را بیان میکند.

بنابراین احتیاجی نیست که مسأله «امتداد موهوم» را مطرح کنیم. پس اینکه شما گفتید اگر سابقه عالم هزار سال، صد هزار سال، یک میلیون سال یا یک میلیارد سال باشد آیا خدا قبل از این بود یا نبود، [در پاسخ میگوییم] اصلًا قبلی نبوده که ما بگوییم در آن قبل خدا بود یا نبود. در اینجا مرتبه باید [منظور] بشود. خدا وجودش بر زمان تقدم دارد و از این جهت است که خدا قبل از زمان بوده است. اصلًا ظرف زمان در آنجا فرض نمیشود. آن وقت مسأله زمان هم در مورد خداوند میشود مثل مسأله مکان (که این مطلب در لابلای حرفهای گذشته ما بود). اگر ما قائل شدیم به تناهی ابعاد مکانی عالم و گفتیم این عالم در ابعاد خودش متناهی است آن وقت درباره ماوراء این مکان چه میگوییم؟ آیا میگوییم خدا در ماورای این مکان هست یا در ماورای این مکان نیست؛ به این معنا که برای مکان یک ماورائی که آن ماوراء هم از جنس مکان باشد و خالی باشد درنظر میگیریم، آن وقت میگوییم خدا در آن مکان خالی وجود دارد یا وجود ندارد؟! این که اساساً معنی ندارد.

این معنایش این است که در عالم وجود و عالم هستی هر موجودی یک