امکان استعدادی غیر از استعداد است

اکنون که ریشه تاریخی این بحث روشن شد به اصل مطلب بپردازیم. حاجی در ابتدا میفرماید که امکان استعدادی را با خود استعداد به حسب اصطلاح اشتباه نکنید.

توضیح اینکه درعالم ماده و طبیعت معمولًا یک رابطهای هست میان شیء حالی و آنچه اکنون وجود دارد با شیء استقبالی و آنچه در آینده میخواهد به وجود آید.

همانطور که میان حال و گذشته یک رابطهای بوده است (چون حال هم یک وقت آینده بوده و گذشته هم یک وقت حال بوده است) همینطور میان حال و آینده هم رابطهای برقرار است، به این معنی که هر آیندهای نسبتش با هر حالی نسبت متساوی نیست بلکه هر آیندهای در یک حال معینی امکان وجود دارد و در یک حال دیگر امکان وجود ندارد، که این را ممکن است در تعبیرهای ادبی به این تعبیر بگوییم که هر حالی آبستن یک آیندهای و مستعد یک آیندهای است. اینچنین نیست که حال- یعنی آنچه که الآن وجود دارد- مستعد یک امر دیگر در آینده نباشد؛ یعنی اینچنین نیست که همین شیئی که بالفعل هست همین باشد و امکانِ شدنی در آن وجود نداشته باشد؛ نه، هرچیزی در هر حالی که هست امکانِ شدنی برای آن هست، یعنی استعداد شدنی در آن هست. اگر اینچنین نبود باید هرچه در عالم هست برای همیشه به همان یک حال باقی بماند. البته این یک امر مسلّم و واضح است که هیچ چیزی در عالم از همه جهت به یک حال باقی نمیماند.

پس هر چیزی استعداد یک شدنی در آن هست ولی آیا آنچه که الآن هست و استعداد یک شدن در آن هست، استعداد هر شدنی در آن هست؟ آیا استعداد شدن هر چیزی در آن هست؟ یا نه، هر چیزی که استعدادی در آن هست استعداد شدن شیء خاص در آن هست و استعداد شدن اشیاء دیگر در آن نیست [1]؟ مثلًا اگر میگوییم که این دانه گندم استعداد شدنی دارد، به این معنی است که این دانه گندم.