امّا یک قدم که آن طرفتر برویم، بحث صفات و اسماء و افعال و قضا و قدر الهی به میان میآید و فوق العاده پیچیده میگردد. به تعبیر امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) «دریایی عمیق است»؛ تنها نهنگها میتوانند در اعماق این دریا شناوری کنند.

شناسایی و بررسی صفات و اسماء ذات حقّ کاری نیست که از همه کس ساخته باشد، و حال اینکه میبینیم همه کس خود را در این قسمت اهل نظر میداند و به بحث و اظهارنظر و استدلال میپردازد و گاه سر از سخنان مضحکی درمیآورد.

مینویسند کشیشی میخواست «اصل غائیت» را تعریف کند و بیان کند که نظام جهان یک نظام هدفدار است و جهان یک جریان هدفداری را طی میکند و از این راه میخواست حکمت باری تعالی و علم و اراده او را به ثبوت برساند. و البتّه چنانکه میدانیم این مطلب دشواری نیست؛ از خلقت هر موجودی میتوان شاهد آورد، امّا کشیش خطوط روی طالبی را به عنوان مثال ذکر کرد، گفت علّت اینکه خطوط منظّم روی طالبی کشیده شده این است که وقتی ما میخواهیم طالبی را برای افراد خانواده تقسیم و قاچ کنیم، قبلًا محلّ گذاشتن کارد مشخّص باشد که عادلانه تقسیم کنیم و بچّهها دعوا نکنند و جار و جنجال راه نیندازند!

مثالی هم از خودمان ذکر کنم. میگویند شخصی این مطلب را عنوان کرده که چرا خداوند به کبوتر بال داده است امّا به شتر نداده است؟ جواب میداد: اگر شتر بال میداشت، دیگر برای ما زندگی نمیماند؛ شتر پرواز میکرد و خانههای خشت و گلی ما خراب میشد!

از دیگری پرسیدند چه دلیلی بر وجود خدا هست؟ گفت: «تا نباشد چیزکی مردم نگویند چیزها»!

ضعف منطقهایی که غالباً دیده میشود که افراد ناوارد در مسائل مربوط به حکمت الهی، عدل الهی، قضا و قدر الهی، اراده و مشیت الهی، قدرت کامله الهی، جبر و اختیار، حدوث و قدم عالم، قبر و برزخ و معاد و بهشت و جهنّم و صراط و میزان و غیره از خود نشان میدهند و غالباً مستمعان آنها میپندارند که آنچه این جاهلان و بیخبران میگویند متن تعلیمات دینی است و اینها به اعماق آن تعلیمات رسیدهاند، یکی از موجبات بزرگ لامذهبی و گرایشهای مادّی است.

چقدر مصیبت است برای اهل معرفت که افرادی که نه با مکتب الهیون آشنا هستند و نه با مکتب مادّیون، از هرج و مرج و بینظمی که در سیستم تبلیغات دینی