توضیح اینکه ما- که اراده و مشیتمان ناقص و محدود است- اگر چیزی را اراده کنیم باید متوسّل به چیزهایی غیر از اراده خود بشویم و تا آن اسباب و وسایل را تحصیل نکنیم، از اراده ما کاری ساخته نیست؛ همچنین یک سلسله از موانع را باید رفع کنیم و با وجود آن موانع نیز از اراده ما کاری ساخته نیست. امّا اراده خداوند چون محیط بر همه چیز است و همه چیز به اراده اوست، اسباب و وسایط و موانع نیز مولود اراده و مشیت اوست. پس در مرتبهای که اراده او حاکم است هیچ چیزی در برابر او به عنوان شرط یا سبب یا مانع وجود ندارد؛ همه شروط و اسباب و موانع و زوال موانع، مادون و محکوم اراده او یعنی تابع اراده اوست. پس آنچه او اراده میکند بدون هیچ وقفهای همان طور است که او اراده کرده است. اگر وجود چیزی موقوف به یک سلسله شرایط است، از نظر آن چیز صحیح است که بگوییم مشروط به شرایطی است، امّا از نظر اراده الهی صحیح نیست گفته شود که مشروط به شرایطی است؛ یعنی اجرای اراده الهی مشروط به چیزی نیست، بلکه اراده الهی آن را با همان شرط اراده کرده است و آن هم بدون وقفهای به همان نحو که اراده شده به وجود آمده است.

پس معنی اینکه اراده الهی، مطلق است این است که او هر چه بخواهد به همان نحو که میخواهد- بدون اینکه اجرای ارادهاش متوقّف بر امری ماورای خودش باشد- انجام میگیرد. پس اگر او وجود چیزی را به شکل دفعی بخواهد، آن چیز به صورت آنی و دفعی به وجود میآید و اگر وجود چیزی را به صورت تدریجی بخواهد، آن چیز به صورت تدریجی به وجود میآید؛ بستگی دارد که نحوه وجود آن چیز چه نحوه وجود باشد و ذات احدیت وجود آن چیز را به چه شکلی اراده کرده باشد.

اگر اراده و مشیت و حکمت الهی تعلّق گرفته است که جانداران تدریجاً و در طول میلیاردها سال متسلسل گردند، طبعا موجودات به همان نحو وجود مییابند. پس غلط است که بگوییم لازمه مشیت مطلقه الهی این است که همه چیز دفعی الوجود باشد. خیر، لازمه مشیت مطلقه الهی این است که همه چیز به همان نحو که او اراده کرده است، خواه به صورت دفعی و خواه به صورت تدریجی، بدون توقّف به امری ماورای اراده پروردگار وجود پیدا کند.

بعلاوه حکما ثابت کردهاند که امور تدریجی الوجود نحوه وجودشان منحصر به تدریجی است؛ نوعی دیگر از وجود، یعنی وجود ثابت و دفعی، بر آنها محال است.

پس قابلیت قابل نیز اقتضا میکند تدریج را. صدر المتألّهین نوعی حرکت در عالم