یکدیگر را ملاقات کردیم. هر کدام از اینها که طبیعت کار خود را در نظر میگیرد، میبیند لازمه هیچ یک از اینها آن برخورد و ملاقات نبوده است و میبیند از نظر هیچ یک از آنها این ملاقات قابل پیش بینی نبوده است؛ امّا از نظر مرکز که هر دو مأموریت به ظاهر جدا و بیارتباط را او اداره میکرده است و به فرمان او صورت گرفته است، به هیچ وجه تصادف نیست. از نظر مرکز که از یک طرف، خطّ سیر از اصفهان را تا آن نقطه، و از طرف دیگر، خطّ سیر مشهد را تا آن نقطه به وجود آورده است و هر دو را طوری تنظیم کرده که در روز معین هر دو نفر به آن نقطه برسند، ملاقات و برخورد هر دو نفر بسیار طبیعی و قهری است. او نمیتواند بگوید این دو نفر را من فرستادم و تصادفاً در یک نقطه به هم رسیدند. پس تصادف و اتّفاق امری نسبی است؛ یعنی نسبت به کسی که بیاطّلاع از جریانهاست تصادف است، امّا نسبت به کسی که آگاه بر متن جریانات است و به همه اوضاع و شرایط احاطه دارد- و در واقع نسبت به متن واقع- به هیچ وجه تصادف و اتّفاقی درکار نیست. این است که میگویند: «یقول الاتّفاق جاهل السّبب» یعنی آنچه اتّفاق و تصادف نامیده میشود نسبت به جاهل به اسباب و علل اتّفاق و تصادف است نه نسبت به عالم و محیط بر جریانات.

از اینجا معلوم میشود که برای ذات باری تعالی و در حقیقت باید بگوییم از نظر متن واقع و نفس الامر، تصادف و اتّفاقی درکار نیست. پس اینکه گفته میشود «اگر قائل به خدا باشیم باید قبول کنیم که حوادث جهان طبق طرح قبلی و قابل پیش بینی بوده و تصادف و اتّفاق درکار نبوده و نقشی نداشته است و حال آنکه علوم برای تصادف و اتّفاق نقش مؤثّر و مهمّی قائلاند» سخنی بیهوده است.

این تصادف نسبت به ما که جاهل به مجموع علل و اسبابیم، تصادف است نه نسبت به خداوند که خالق و آفریننده کلّ است و محیط بر همه اسباب و اوضاع و احوال و علل و شرایط است.

امّا مسأله اراده ازلی و مشیت ازلی. این ایراد از ایراد اوّل سستتر است. عجبا! تصوّر شده است که لازمه مشیت مطلقه ازلیه این است که وجود همه مخلوقات، دفعی و آنی باشد. چه اشتباه بزرگی! لازمه مشیت و اراده مطلقه این است که هر چیزی همچنانکه او میخواهد و به شکلی که او میخواهد، بدون هیچ مانع و رادعی به وجود آید و هیچ فصلی میان اراده او و شیء اراده شده وجود نداشته باشد، نه اینکه هر چیزی که اراده میکند دفعتاً به وجود آید، یعنی دفعی الوجود باشد.