اشاعره داشتند کمیت خودشان هم در توحید صفاتی لنگ بود؛ زیرا اگر چه معتزله به صفات مغایر با ذات قائل نبودند، اما از عهده اثبات عینیت صفات با ذات نیز برنیامدند. آنها مسأله «نیابت» ذات از صفات را طرح کردند که نقطه ضعف بزرگی در مکتب معتزله است.

اشاعره نقاط ضعف دیگری داشتند. گذشته از اینکه مکتب اشعری نتوانست مسائل: عدل، عقل، اختیار، حکمت را توجیه کند، در مسأله توحید که حساسیت زیادی نسبت به آن نشان میداد نیز سخت درماندگی پیدا کرد. اشاعره مجبور شدند که به بهانه توحید افعالی، نظام ذاتی سببی و مسبّبی را انکار کنند و هر چیز را مستقیما و بلاواسطه و بدون دخالت هیچ شرط و واسطهای منبعث از اراده خداوند بدانند. اهل فن میدانند که چنین عقیدهای بر ضد بساطت و علوّ و شموخ ذات مقدّس الهی است.

هر دو مکتب، خود را میان عدل و توحید افعالی مردّد دیدند. معتزله توحید افعالی را به خیال خود فدای عدل کردند، و اشاعره به گمان خود عدل را فدای توحید افعالی نمودند. اما در حقیقت نه معتزله توانستند عدل را به شکل صحیحی توجیه کنند و نه اشاعره به عمق توحید افعالی رسیدند.

اگر چه مسائل مورد اختلاف اشاعره و معتزله زیاد است، ولی عمده، دو مسأله است: توحید، عدل. بحثهای کلامی چنانکه در پیش دیدیم، از مسائل مربوط به عدل آغاز شد و سپس دامنهاش به مسائل مربوط به توحید کشیده شد. توحید مراتبی دارد:

توحید ذات، توحید صفات، توحید افعال، توحید در عبادت. در توحید ذات، یعنی یگانگی ذات مقدّس در مرتبه ذات و اینکه مثل و مانند ندارد: لیس کمثله شیء [1] هیچ چیز در مرتبه ذات او نیست، همه چیز مخلوق و محتاج اوست و او خالق کل و غنّی بالذات است، میان مسلمین اختلافی نیست. در توحید صفات، اختلاف شد، اشاعره منکر توحید و طرفدار تکثیر شدند؛ و در توحید افعالی کار برعکس شد، اشاعره به توحید گرائیدند و معتزله به تکثیر. درباره توحید در عبادت نیز میان مسلمین کوچکترین اختلافی نشد، یعنی احدی قائل به تکثیر نگردید. بعضی از علماء اسلامی و در رأس همه آنها «ابن تیمیه» شامی حنبلی معتقد شد که بسیاری از عقائد و اعمال جاری مسلمین با توحید در عبادت منافی است، مانند اعتقاد به شفاعت و یا حاجت خواستن و توسّل به اولیاء. این افکار بعدها منجر به پیدایش مذهبی به نام «مذهب وهابیه» گردید.