بخواهد و دوست داشته باشد که مردم او را معصیت کنند.

ربیعة الرأی بدون اینکه از این عقیده خود دفاع کند به نقطه ضعفی در عقیده غیلان دمشقی چسبید و گفت: «انت الّذی یزعم انّ اللّه یعصی قهرا تو همان کسی که میپندارد خداوند چیزی اراده میکند و انسانها چیز دیگر، و خداوند مقهور خواست بندگان میگردد».

قاضی عبد الجبار معتزلی روزی در محضر صاحب بن عبّاد نشسته بود، ابو اسحاق اسفرائنی وارد شد. ابو اسحاق، اشعری و جبری بود، برخلاف قاضی عبد الجبار که معتزلی و طرفدار اختیار بود. به محض آنکه چشم قاضی به ابو اسحاق افتاد، فریاد برکشید: «سبحان من تنزّه عن الفحشاء منزّه است ذات حق از اینکه کارهای زشت به او نسبت داده شود» کنایه از اینکه تو همه چیز را و از آنجمله کارهای زشت را از خدا میدانی.

ابو اسحاق نیز بدون آنکه از عقیده خود دفاع کند، فورا گفت: «سبحان من لا یجری فی ملکه الّا ما یشاء منزّه است آنکه در سراسر ملکش (ملک وجود) جریانی رخ نمیدهد مگر به مشیت خود او» کنایه از اینکه تو با عقیده تفویض، برای خدا در ملک خدا شریک قائل شدهای و انسانها را در افعالشان، مستقل و به خود واگذاشته شده و بینیاز از خداوند میدانی.

معتزله خود را «اهل العدل و التوحید» میخوانند. نظر معتزله اینجا به توحید صفاتی است. اشاعره، طرفدار صفات زائد و مغایر با ذات بودند، مثلا علم یا قدرت یا حیات خداوند را حقیقتی مغایر با ذات خدا میدانستند و مانند ذات خداوند «قدیم» میدانستند، برخلاف معتزله که به صفات مغایر با ذات قائل نبودند.

معتزله عقیده اشاعره را در باب صفات باری تعالی نوعی شرک تلقی میکردند؛ میگفتند: لازمه سخن اشاعره این است که ما در کنار ذات خدا یک سلسله قدیمهای دیگر نیز قائل شویم، و چون قدیم بودن مساوی با نفی معلولیت و مخلوقیت است و ملازم با غنای ذاتی است پس به عقیده اشاعره به عدد صفات باری تعالی «قدیم» و «غنی بالذات» وجود دارد، پس به عدد صفات خدا، خدا وجود دارد. ولی خود معتزله چون به صفات مغایر با ذات قائل نبودند، طبعا به بیش از یک قدیم قائل نبودند. این بود که معتزله خود را اهل العدل و التوحید مینامیدند و مقصودشان توحید صفاتی بود.

اما در توحید افعالی، کمیت معتزله لنگ بود و اشاعره در توحید افعالی، خود را «اهل التوحید» مینامیدند.

حقیقت این است که معتزله در عین اینکه در توحید صفاتی، ایرادات بجایی به