میشناسیم رابطه علّی و معلولی وجود دارد. بدیها مادر خوبیها و زاینده آنها هستند.

این سومین اثر مفید بدیها است.

نخستین اثر، این بود که وجود بدیها و زشتیها در پدید آوردن مجموعه زیبای جهان، ضروری است. اثر دوم این بود که حتی زیباییها، جلوه خود را از زشتیها دریافت میکنند و اگر زشتی و بدی وجود نمیداشت زیبایی و خوبی نیز مفهوم نداشت؛ به این معنی که زیبایی زیبا در احساس، رهین وجود زشتی زشتها و پدید آمدن مقایسه بین آنها است.

اکنون سومین اثر بدیها و بدبختیها را تحت این عنوان شرح میدهیم که زشتیها، مقدمه وجود زیباییها و آفریننده و پدید آورنده آنها میباشند. در شکم گرفتاریها و مصیبتها، نیکبختیها و سعادتها نهفته است همچنانکه گاهی هم در درون سعادتها، بدبختیها تکوین مییابند و این، فرمول این جهان است:

یولج اللّیل فی النّهار و یولج النّهار فی اللّیل [1].

«خدا شب را در شکم روز فرو میبرد و روز را در شکم شب».

ضرب المثل معروفی که میگوید: «پایان شب سیه سپید است» تلازم قطعی بین تحمّل رنج و نیل به سعادت را بیان میکند، گویی سپیدیها از سیاهیها زاییده میشوند، همچنانکه سفیدیها نیز در شرایط انحرافی، سیاهی تولید میکنند.

هگل، فیلسوف معروف آلمانی قرن نوزدهم سخنی دارد که از این نظر قابل توجه است. میگوید:

«نزاع و شر، امور منفی ناشی از خیال نیستند؛ بلکه امور کاملًا واقعی هستند و در نظر حکمت، پلّههای خیر و تکامل میباشند. تنازع، قانون پیشرفت است. صفات و سجایا در معرکه هرج و مرج و اغتشاش عالم، تکمیل و تکوین میشوند و شخص فقط از راه رنج و مسؤولیت و اضطرار به اوج علوّ خود میرسد. رنج هم امری معقول است و علامت حیات و محرّک اصلاح میباشد. شهوات نیز در بین امور معقول برای خود جایی دارند؛ هیچ امر بزرگی بدون شهوت به کمال خود نرسیده است و حتی جاه طلبیها و خودخواهیهای ناپلئون بدون اراده او به پیشرفت اقوام کمک کرده است. زندگی برای سعادت (آرامش و رضایت حاصل از آن) نیست، بلکه برای تکامل است. تاریخ جهان، صحنه سعادت و خوشبختی نیست، دورههای