چنانکه گفته شد جنبه شرّیت آنها به حکم اینکه نسبی و اضافی است و از لوازم لاینفک وجود حقیقی آنها است، از جنبه خیریت آنها تفکیک ناپذیر است.

آنچه در اینجا لازم است بیفزاییم، مطلب دیگری است و آن، اصل همبستگی و «انداموارگی» اجزاء جهان است. جهان یک واحد تجزیه ناپذیر است.

یکی از مسائل مهم در جهانبینیهای فلسفی و علمی این است که جهان از لحاظ ارتباط و پیوستگی اجزاء چگونه است؟ آیا به صورت یک سلسله امور متفرّق و پراکنده است؟ آیا اگر قسمتی از جهان نمیبود و یا به فرض، بخشی از موجودات جهان نیست و نابود شود، از نظر سایر اجزاء جهان، امری ممکن است؟ یا اجزاء جهان همه با یکدیگر به نوعی وابسته و پیوستهاند؟

در جلد پنجم «اصول فلسفه و روش رئالیسم» درباره این مطلب بحث کردهایم.

اینجا همین قدر میگوییم که از قدیمترین دوران تاریخ فلسفه، این مطلب مورد توجه بوده است. ارسطو طرفدار وحدت اندامواری عالم است. در جهان اسلام همواره این اصل تأیید شده است. میرفندرسکی، حکیم و عارف معروف عهد صفوی با زبان شعر چنین میگوید:

هگل، فیلسوف مشهور آلمان، در فلسفه خود این اصل را مورد توجه قرار داده است. ماتریالیسم دیالکتیک مارکس و انگلس که سخت متأثّر از فلسفه و منطق هگل است، این اصل را به نام اصل «تأثیر متقابل» پذیرفته است.

ما فعلا نمیتوانیم به تفصیل وارد این بحث شویم. البته همه کسانی که از رابطه انداموارگی و همبستگی و پیوستگی اجزاء جهان سخن گفتهاند در یک سطح سخن نگفتهاند.

آنچه منظور ما از این اصل است، این است که جهان، یک واحد تجزیه ناپذیر است؛ یعنی رابطه اجزاء جهان به این شکل نیست که بتوان فرض کرد که قسمتهایی از آن قابل حذف و قسمتهایی قابل ابقاء باشد. حذف بعضی، مستلزم بلکه عین حذف همه اجزاء است، همچنانکه ابقاء بعضی، عین ابقاء همه است.

علیهذا نه تنها عدمها از وجودها، و وجودهای اضافی و نسبی از وجودهای حقیقی تفکیک ناپذیرند، خود وجودهای حقیقی نیز از یکدیگر تفکیک ناپذیرند. پس شرور، علاوه بر، دو جهت فوق الذکر و صرف نظر از آن دو جهت نیز از خیرات