قرآن و نهج البلاغه و پارهای از احادیث و ادعیه پیغمبر اکرم و اهل بیت اطهار را در یک اوج عالی احساس میکردم.

در این وقت فکر کردم دیدم اگر در این رشته نبودم و فیض محضر این استاد را درک نمیکردم همه چیز دیگر چه از لحاظ مادّی و چه از لحاظ معنوی، ممکن بود بهتر از این باشد که هست، همه آن چیزهایی که اکنون دارم داشتم و لااقل مثل و جانشین و احیاناً بهتر از آن را داشتم، اما تنها چیزی که واقعاً نه خود آن را و نه جانشین آن را داشتم همین طرح فکری بود با نتایجش؛ الآن هم بر همان عقیدهام.

بحث عدل الهی که ابتدا در نظر بود به صورت سادهتری طرح شود تا پای قله بحثهای عمیق فلسفی کشیده شد. اگر بخواهیم بیشتر برویم باید آماده صعود به قلّههای مرتفعتری باشیم و به نظر نمیرسد چنین آمادگی درکار باشد. بهتر این است با زبانی سادهتر و در سطحی پایینتر، مطلب را مورد بررسی قرار دهیم. خوانندگانی که فکر میکنم این کتاب را خواهند خواند، با بیان سادهتر، بهتر مطلب را میفهمند.

خلاصه سخن اینکه:

جواب اجمالی اشکال «تبعیضها» و «شرور» مبنی بر اینکه «یک سلسله مصالح در کار است و به خاطر منافع و فوائد و مصالحی که بر آنها مترتّب است وجود آنها شرّ محض نیست، بلکه شرّ آمیخته به خیر است، و چون جنبه خیر بر جنبه شر میچربد مجموعاً خیر است نه شر» مبتنی بر این اصل است که نظام اسباب و مسبّبات، نظامی است قطعی و لا یتخلّف و ذاتی، نه تشریفاتی و قراردادی. دانستن این مطلب، زمینه را برای بحث آینده که آنچه وجود دارد «تفاوت» است نه «تبعیض» آماده میسازد.

تفاوت نه تبعیض

آنچه در خلقت وجود دارد «تفاوت» است نه «تبعیض». «تبعیض» آن است که در شرایط مساوی و استحقاقهای همسان، بین اشیاء فرق گذاشته شود، ولی «تفاوت» آن است که در شرایط نامساوی، فرق گذاشته شود. به عبارت دیگر تبعیض از ناحیه دهنده است و تفاوت، مربوط به گیرنده.

با یک مثال ساده، مطلب روشن میشود: اگر دو ظرف را که هر کدام ظرفیت ده لیتر آب دارند در مقابل شیر آب قرار دهیم و در یکی ده لیتر آب بریزیم و در دیگری پنج لیتر، در اینجا تبعیضی صورت گرفته است؛ منشأ اختلاف، نیرویی است که آب را خالی میکند؛ و اما اگر دو ظرف داشته باشیم یکی به ظرفیت ده لیتر و دیگری به