فکر کردم که الان به اصول توحید و نبوّت و معاد و امامت و غیره ایمان و اعتقاد دارم و فوق العاده اینها را عزیز میدارم؛ آیا اگر یک رشته از علوم طبیعی و یا ریاضی یا ادبی را پیش گرفته بودم چه وضعی داشتم؟

به خودم جواب دادم که اعتقاد به این اصول و بلکه اساساً روحانی واقعی بودن وابسته به این نیست که انسان در رشتههای علوم قدیمه تحصیل کند. بسیارند کسانی که از این تحصیلات محرومند و در رشتههای دیگر تخصص دارند، اما دارای ایمانی قوی و نیرومند هستند و عملًا متّقی و پرهیزکار و احیاناً حامی و مبلّغ اسلاماند و کم و بیش مطالعات اسلامی هم دارند؛ احیاناً ممکن بود من در آن رشتهها بر زمینههایی علمی برای ایمان خود دست مییافتم بهتر از آنچه اکنون دست یافتهام.

آن ایام، تازه با حکمت الهی اسلامی آشنا شده بودم و آن را نزد استادی- که برخلاف اکثریت قریب به اتفاق مدّعیان و مدرّسان این رشته صرفاً دارای یک سلسله محفوظات نبود، بلکه الهیات اسلامی را واقعا چشیده و عمیقترین اندیشههای آن را دریافته بود و با شیرینترین بیان آنها را بازگو میکرد [1]- میآموختم. لذّت آن روزها و مخصوصاً بیانات عمیق و لطیف و شیرین استاد از خاطرههای فراموش ناشدنی عمر من است.

در آن روزها با همین مسأله که آن ایام با مقدّمات کامل آموخته بودم آشنا شده بودم، قاعده معروف «الواحد لا یصدر منه الّا الواحد» را آن طور که یک حکیم درک میکند درک کرده بودم (لااقل به خیال خودم)، نظام قطعی و لا یتخلّف جهان را با دیده عقل میدیدم، فکر میکردم که چگونه سؤالاتم و چون و چراهایم یکمرتبه نقش بر آب شد؟ و چگونه میفهمم که میان این قاعده قطعی که اشیاء را در یک نظام قطعی قرار میدهد، و میان اصل «لا مؤثّر فی الوجود الّا اللّه» منافاتی ندیده آنها را در کنار هم و در آغوش هم جا میدهم، معنی این جمله را میفهمیدم که «الفعل فعل اللّه و هو فعلنا» و میان دو قسمت این جمله تناقضی نمیدیدم، «امر بین الامرین» برایم حل شده بود، بیان خاصّ صدر المتألّهین در نحوه ارتباط معلول با علت و مخصوصاً استفاده از همین مطلب برای اثبات قاعده «الواحد لا یصدر منه الّا الواحد» فوق العاده مرا تحت تأثیر قرار داده و به وجد آورده بود؛ خلاصه یک طرح اساسی در فکرم ریخته شده بود که زمینه حلّ مشکلاتم در یک جهانبینی گسترده بود؛ در اثر درک این مطلب و یک سلسله مطالب دیگر از این قبیل، به اصالت معارف اسلامی اعتقاد پیدا کرده بودم، معارف توحیدی