اینکه غلامان در غیر این سه نوبت حق دارند بدون اجازه وارد اتاق زن شوند خود دلیل بر این است که غلامان نیز وضع استثنائی دارند، و این خود شاهدی قوی میباشد بر اینکه در آیه پوشش هم که قبلًا تفسیر کردیم جمله «ما مَلَکتْ ایمانُهُنَ» شامل غلامان نیز میباشد. حتی در آیهای که فعلًا مورد بحث است تعبیر به «مَلَکتْ ایمانُکمْ» شده است (با ضمیر مذکر) یعنی لازم نیست که برده، مملوک خود زن باشد.

در اینجا نباید اعتراض کرد که اکنون رسم بردگی منسوخ شده است و بردهای وجود ندارد و پافشاری در این بحثها بیثمر است، زیرا اولًا روشن شدن نظر اسلام در این مسائل ما را به هدف کلی این قوانین که برخی از آنها مورد ابتلا نیز میباشد بهتر واقف میسازد، و ثانیاً اگر فقیه متهوّری جرأت کند چه بسا حکم غلامان را از راه ملاک و مناط، به موارد مشابه آن از قبیل خدمتکاران بتواند تعمیم دهد.

2. از جمله «طَوّافونَ عَلَیکمْ بَعْضُکمْ عَلی بَعْضٍ» فهمیده میشود: رمز اینکه در مورد غلامان و پسران نابالغ اجازه خواستن واجب نیست این است که وجوب استیذان اینها به واسطه تکرّر آمد و شد موجب حَرَج و واقع شدن در مضیقه است.

درحقیقت اباحه در این موارد نیز از این باب است که تکلیف موجب دشواری میشده است نه از این جهت که تکلیف ملاک ندارد.

ما معتقدیم که سایر استثناهای باب پوشش مثلًا استثنای وجه و کفّین و همچنین استثنای محارم نیز از همین قبیل است. قبلًا در این باره بحثی شد. به زودی دوباره

مشروحتر بحث خواهیم کرد.

3. اطفالی که در این آیه مکلف شدهاند که مانند مردان بزرگ در سه نوبت اجازه بگیرند اطفالی هستند که به حد بلوغ نرسیدهاند. بنابراین اطفال نابالغ ولو ممیز و نزدیک به بلوغ، در غیر سه وقتی که آیه تعیین شده است میتوانند