را از اول به صورت یک عارف قبول کنیم؟ اگر نتوانستیم، در همین مرحله توقف میکنیم؛ اگر توانستیم، آنگاه میرویم ببینیم عرفانش چگونه عرفانی است.

برای شناختن حافظ، ما دو منبع داریم که این دو منبع میتوانند کمک یکدیگر باشند. یکی تاریخ است. تاریخ حافظ، حافظ را چگونه معرفی میکند؟ یعنی آن مقداری که حافظ در تاریخهای معاصر خودش آمده است و به زبان مردمی که در آن زمان یا نزدیک به آن زمان بودهاند (چون هرکسی در زمان نزدیک به خودش هم بهتر شناخته است تا کسی که هفتصد هشتصدسال از او گذشته است) حافظ چگونه شناخته میشده است و چگونه شخصی بوده و چه شخصیتی داشته است. و دوم خود دیوانش؛ از راه دیوانش ببینیم حافظ چگونه بوده است. مرد را از راه سخنش میشناسند: الْمَرْءُ مَخْبُوٌّ تَحْتَ لِسانِهِ [1]. کلام امیرالمؤمنین است: انسان در زیر زبانش پنهان است. انسان هرکار بخواهد بکند که خودش را مخفی کند و پرده روی زبان خودش بکشد، خیال نمیکنم صد درصد بتواند. به هرحال یک منبع دیگر، دیوان است.

این هر دو، منبع خوبی است برای شناسایی حافظ. در بعضی قسمتها ممکن است هر دو توافق داشته باشند. در بعضی قسمتها، از تاریخ حافظ یک چیزهایی- که البته بیشتر مربوط به جزئیات زندگی اوست- میشود فهمید که از دیوانش نمیشود فهمید. یک چیزهایی را هم از دیوانش میشود فهمید که از تاریخش نمیشود فهمید. مثلًا اوج عرفان حافظ را دیگر تاریخ نمیتواند بیان کند، یعنی کسی که «شرح حال نویس» بوده نمیتواند اوج عرفان حافظ را بیان کند و قهراً تاریخ هم در این قسمت