فیلسوفان یا نیمه فیلسوفان هم بودهاند که این مطلب را قبول نداشتهاند، جملههایی گفتهاند که از آن جملهها اعتراض به آنچه که هست استشمام میشود که غالباً اینها به زبان شعر است نه به زبان فلسفه و زبان جد. در عربی در اشعار ابوالعلاء معرّی از اینجور مطالب هست و در فارسی در اشعار منسوب به خیام، که بعضی از اهل تتبع و تحقیق مدعی هستند که این اشعار از خیام ریاضی که نامش «ابوالفتح عمر خیام» است نیست و از شخص دیگری است به نام علی خیامی، حالا هرچه میخواهد باشد. ما در عدل الهی قسمتهایی از شعرهای خیام را در همین زمینه نقل کردهایم:

همه حرفها آخرش به یک چیز خیلی پستی منتهی میشود: «کآزاده به کام دل رسیدی آسان». البته اینها بیشتر زبان به اصطلاح هزل و شوخی است نه زبان جد.

خود همین خیام رسالهای دارد به نام «الکون و التکلیف» که موضوع آن همین است که نظام عالم نظام احسن است، یعنی موضوع رساله فلسفیاش ضد همان حرفهایی است که در این شعرها از او نقل شده و نقل میشود، اگر شعرها از او باشد.

در میان فلاسفه- البته فلاسفه لااقل مادی، نیمه مادی- افرادی بودهاند که همین حرفهایی که از ظاهر اشعار خیام مفهوم میشود از کلماتشان مفهوم میشود. در اروپا زیاد بودهاند، در دنیای خودمان هم کم و بیش افرادی بودهاند.

در میان عرفا اصلًا نمیتوانسته چنین چیزی وجود داشته باشد، یعنی نمیتوانسته یک کسی عارف باشد و در عین حال نظام را نظام احسن و نظام اجمل نداند. این اساساً تناقض است، مگر کسی اصلًا عارف نباشد، و الّا با عرفان جور درنمی آید. عرفا که این نظام را زیباترین نظام و احسن