حرکت هواست. در لحظه قبل [1] هوا حرکت کرده و حرکت هوا خودْ معلول امر دیگری مثل اختلاف درجه حرارت است و این خود معلول حرکت دیگری است. چه مانعی دارد که تا ازل که پیش برویم به یک محرک اول نرسیم؟.

میگویند ارسطو چنین خیال کرده که عالم از اول ساکن خلق شده است، مثل کارخانهای که ابتدا آن را ایجاد میکنند و بعد آن را به کار میاندازند. ارسطو فکر کرده است که عالم مثل یک کارخانه، انگشتی میخواهد که جریان داخلی آن را به حرکت دربیاورد و محرک نخستین ارسطو مانند انگشتی در ماورای عالم است که برای اولین بار حرکتی ایجاد کرد که آن حرکت، حرکت دیگری پدید آورد و همین طور. میگویند لزومی ندارد که ما ابتدا عالم را ولو در یک لحظه ساکن فرض کنیم تا نیازی به محرک اول در کار باشد. البته این را به صورت یک امر غیرقطعی ذکر میکنند. این ایراد بر تصوری که معمولًا فرنگیها از برهان محرک اول ارسطو دارند وارد است.

تلقی فلاسفه اسلامی

تصوری که فلاسفه اسلامی از برهان محرک اول ارسطو دارند غیر از این است. در بیانی که عرض کردم، علتها را «زمانی» در نظر گرفتهاند، یعنی حرکت برگ، معلول محرکی در زمان قبل از خودش است و حرکت آن محرک هم معلول محرکی در لحظه قبل از خودش. بعدها در همین فصل و در جاهای دیگر خواهیم دانست که فلاسفه اسلامی معتقدند که ارسطو اینطور فکر میکرده است که علتِ اصلی هر حرکتی، نیرویی است که زماناً همراه آن حرکت است نه آن چیزی که در لحظه قبل بوده است. عامل لحظه قبل نمیتواند علت حرکت لحظه بعد باشد بلکه حرکت در هر لحظهای عامل مؤثر در همان لحظه را میخواهد.

وقتی عامل حرکت با خودِ حرکت همزمان شد، نقل کلام به همان عامل میکنیم و میگوییم: در همین زمانی که آن متحرک به سبب آن عامل، متحرک است آیا آن عامل، خودْ متحرک است یا ثابت؟ اگر متحرک باشد خودش هم به یک عامل همزمان نیاز دارد.

فلاسفه اسلامی میگویند اینطور نبوده که ارسطو ابتدا عالم را ساکن فرض کند و