با مجموع اینها چگونه برهان را بیان میکنند؟ میگویند ما الآن هزاران حرکت در خارج میبینیم. به حکم اصل اول که حرکت بدون محرک نمیتواند باشد، هرکدام از این حرکات محال است بدون عامل محرک صورت گیرد. عامل یک حرکت، مثلًا افتادن برگ یک درخت، یا طبیعت است یا طبیعت نیست. به بیان دیگر آن عامل یا جسم و جسمانی و به عبارت دیگر مادی است یا مادی نیست. اگر این عامل، مادی نباشد معنایش این است که این حرکت، مستند به یک علت غیرمادی یعنی علت غیر متحرک است. پس ما در همان قدم اول به محرک غیرمتحرک رسیدیم. اما اگر بگوییم که عامل این حرکت یک امر مادی است- که این دومی درست است- این طبیعت و ماده که مبدأ این حرکت است به حکم اصل دوم که طبیعت از تغیر و حرکت خالی نیست، خودش متغیر است. نقل کلام میکنیم به منشأ تغیرِ آن طبیعت یا مادهای که این حرکت را ایجاد میکند. آن منشأ تغیر اگر مادی باشد باید متغیر باشد تا این حرکت را ایجاد کند، چون طبیعت نمیتواند غیر از این باشد. دوباره به آن منشأ تغیر نقل کلام میکنیم. اگر متغیر باشد باز نیازمند به مغیر و محرک است و چون تسلسل محال است پس سلسله محرکها باید به محرکی که «غیر متحرک» است منتهی شود. چنانکه گفتیم «محرک اول» در اصطلاح ارسطو یعنی محرک غیرمتحرک.

تلقی برخی متفکران غربی از برهان محرک اول ارسطو

مطلبی که میخواهم عرض کنم اگرچه در کتاب اسفار به این شکل مطرح نیست، اما بحث لازمی است. برهان محرک اول ارسطو امروزه از دو نظر مورد خدشه و مناقشه واقع شده است و فلسفه جدید این برهان را رد میکند.

ایراد اول این است که میگویند برهان محرک اول ارسطو مبتنی بر این است که ما تسلسل را محال بدانیم. چه مانعی دارد که هر حرکتی از ناحیه محرکی در زمان قبل از خودش باشد و آن محرک هم به محرک قبل از خودش متحرک باشد و آن محرک هم به محرک قبل از خودش متحرک باشد؟ چه مانعی دارد که همینطور تا ازل که پیش برویم قبل از هر متحرکی محرکی وجود داشته باشد؟.

ما الآن حرکتی در عالم میبینیم. مثلًا برگ درختی حرکت میکند. این حرکت معلول