عدم خودش است از باب اینکه قابل تجزیه به وجود و عدمی است. این است که مرحوم آخوند تصریح میکند که در حرکت و در زمان وجود هر جزء عین عدم خودش است. در عین حال امثال مرحوم آخوند که این اعتبارات را میشناختهاند، نیامدهاند بگویند که در اینجا اجتماع نقیضین شده است! در عین اینکه وجود عین عدم است، در عین حال اجتماع نقیضین نیست و این از آن نکات بسیار لطیف فلسفه اسلامی است.

اشکال و جواب دیگر در مورد حرکت قطعیه

مطلب هفتم مانند مطلب ششم، وجهی است برای اینکه حرکت قطعی نمیتواند وجود داشته باشد. البته مرحوم آخوند تصریحی به این مطلب ندارد. در این وجه گفته شده است که اگر حرکت قطعی وجود داشته باشد، باید آن را ممتد واحد و متصل واحد بدانیم و بنابراین باید میان ماضی و مستقبل قائل به اتصال باشیم.

( «اتصال» به معنی امتداد نه به این معنا که در کنار و پهلوی یکدیگر قرار گرفتهاند).

پس لازم میآید که نیمی از یک امر ممتد، موجود و نیم دیگرش معدوم باشد. هر امر ممتدی بالاخره باید تمام آن موجود باشد. این مثل آن است که بگوییم: این جسم با جسم دیگری که معدوم است ممتد واحد است. مگر موجود میتواند با معدوم، امتداد واحد را تشکیل دهد و حال آنکه لازمه حرکت قطعی این است که ماضی و مستقبل ممتد واحد باشند.

جواب این اشکال مثل جواب اشکال قبلی است. موجود و معدومهایی که شما میگویید موجود و معدوم نسبی است نه موجود و معدوم مطلق. ماضی در مستقبل معدوم است و مستقبل در ماضی معدوم است، اما ماضی در ماضی و مستقبل در مستقبل موجود است. هرکدام در ظرف خودش موجود است و در ظرف دیگری معدوم، و مجموع این ماضی و مستقبل یک کشش را تشکیل میدهند. در اینجا هم موجودیت مساوی با موجودیت در آنْ فرض شده است. اگر اینطور باشد ماضی هم در آنْ (به معنای حالا) موجود نیست و مستقبل هم در آنْ موجود نیست، ولی مگر هرچه بخواهد وجود داشته باشد باید اینطور وجودی داشته باشد؟ این مطلب است که ذهن را پر کرده که هرچه که موجود است الآن باید وجود داشته باشد. معنی «موجود» این نیست که الآن باید وجود داشته باشد. هر چیزی نحوه وجود خاص به خود را دارد. آن که وجودش وجود زمانی است، باید در زمان خودش وجود داشته باشد؛ در زمان خودش، نه در زمانی غیر از زمان خودش و نه در آنْ. در جلسه بعد فصل دوازدهم را آغاز میکنیم.