باید هم موجود باشد هم معدوم.

به این اعتبار است که ما میگوییم حرکت، هم موجود است هم معدوم. اگر مجموع حرکت را در مجموع زمان در نظر بگیرید میگوییم موجود است. ولی میتوانیم آن را تجزیه کنیم و یک جزء را در نظر بگیریم و بگوییم یک جزء، در زمان خودش موجود است و در زمان بعد معدوم است. باز خود آن جزء هم، هر جزئش در جزئی موجود است و در جزئی معدوم است و این تشابک وجود و عدم تا بینهایت پیش میرود [1].

ما در مقاله «اصل تضاد در فلسفه اسلامی» گفتهایم که برخی میگویند که در باب حرکت، نقیضین یعنی وجود و عدم با یکدیگر جمع میشوند. حرکت و به تعبیر امروزیها «شدن» نه موجود است و نه معدوم، بلکه هم موجود است و هم معدوم.

برخی آمدهاند میان «بودن» و «شدن» فرق گذاشتهاند. بودن را ملازم با ثبات و سکون دانستهاند و شدن را جمع میان بودن و نبودن. میگویند: شدن، ترکیبی است از بودن و نبودن. آنوقت در مورد این مسئله منطقی که جمع میان نقیضین محال است میگویند امتناع نقیضین در منطق ارسطویی از باب این است که منطق ارسطویی براساس اصلِ بودن بنا شده است و بودن و نبودن تناقض دارند. اشیاء یا هستند یا نیستند. اگر هستند دیگر نمیشود گفت نیستند و اگر نیستند دیگر نمیشود گفت هستند. اما شدن یا حرکت، جمع بودن و نبودن است و بنابراین هر چیزی در عین اینکه موجود است معدوم است. پس در این منطق که منطق هگل و منطق دیالکتیک است اجتماع نقیضین جایز است.

این را ما در آن مقاله روشن کردهایم که در حرکت، وجود و عدم با یکدیگر جمع میشوند، و ملاصدرا در اینجا و در چند جای دیگر میگوید که در حرکت وجود و عدم توأم با یکدیگر است و بلکه وجود، عین عدم است؛ و این سخن درستی است.

اما نکته اینجاست که این عدم غیر از عدم نقیض است. امثال هگل اعتبارات عدم را خوب درک نکردهاند و خیال کردهاند هر عدم شیئی، همان عدمی است که فیلسوفان ما آن را «عدم بدیل» میگویند. آن عدمی که نقیض وجود است عدمی است که جنبهاش صرفاً جنبه رفع است نه جنبه اثبات، و این عدم، عدم اثباتی است. عدم اثباتی با وجود شیء جمع میشود و قهراً نوعی اختلاف زمان و اختلاف مرتبه، وجود دارد. این [جزء] در عین حال