معتقدند طبیعت غیر شاعر، محال است حرکت [غیر مرکبِ] [1] طبیعی دوری داشته باشد. این معنایش این است که هرجا حرکت دوری داشته باشیم، یا حرکت، طبیعی نیست و از روی شعور و ادراک است (آنچنان که در باب فلک قائلند) و یا اگر طبیعی است، محصول یک قوه نیست، بلکه محصول دو قوه متخالف و متضاد است. محال است یک قوه، مثلًا یک قوه جاذبه به تنهایی اقتضایش این باشد که زمین به دور خورشید بگردد. قوای متخالفِ جذب و دفع باعث میشود شیء حرکت دوری انجام بدهد [2]. این آقایان این چنین میگویند و این خلاف و ضد آنچه امروزه در علم جدید میگویند نیست. طبیعت واحد و قوه واحد به اقتضای واحد محال است که حرکت دوری ایجاد کند، حال این حرکت دایرهای باشد یا بیضوی یا هر حرکت دوری دیگر. پس حرکت دوری یا باید «شعوری» باشد و یا «حرکت مرکب طبیعی».

ممکن است گفته شود که اگر حرکت، شعوری هم بخواهد باشد، باز غایت ندارد، چون وقتی جسم شاعری مثل فلک (به عقیده قدما) میگردد، به هر نقطهای که میرسد از آن میگذرد. جواب میدهند که برای یک وجود شاعر «تجدد احوال» پیدا میشود. کودکی که دور خودش میچرخد، هر مقدار حرکتی که انجام میدهد همان برایش هدف است و هر حرکت برای او حالتی را تجدید میکند. هر مرتبهای از حرکت کودک، غایت برای مرتبه قبل است و ذی الغایة نسبت به مرتبه بعد. راجع به فلک، اینها چنین تصور میکردهاند که حرکت فلک، یک حرکت عشقی است و در هر تجددِ حالی که برایش پیدا میشود باز یک به اصطلاح «میل» جدید در آن پیدا میشود مثل حرکتی که کودک به دور خودش انجام میدهد.

پس اینکه میگویند:«بالقوه أو بالفعل» برای این است که گاهی غایت، بالفعل موجود است، مثل غایات حرکات مستقیم و گاهی غایت، بالقوه موجود است، مثل حرکت دوری شعوری که هر مرحلهای بالقوه غایت است برای مرحله بعد. این تعریفی است که شیخ در اینجا ذکر کرده است با همه قیودی که دارد و با همه تفصیلی که مرحوم آخوند در توضیح این قیود بیان میکند.

استاد: صحبت در این است که خود حرکت دوری محصول چیست.