میدهد در حرکتِ خودش مطلوبی و غایتی دارد و به تعبیر ارسطو «کمال ثانی» ای دارد که به وسیله این حرکت، آن کمال ثانی را جستجو کرده و متوجه به سوی آن است. از اینجاست که این آقایان معتقدند که تکامل، جهتدار و هدفدار است.

اگر حرکت کمال شد، محال است به صورت تنزل باشد. مسئله تنزل و تنقص را بعد عرض میکنیم که از چه قبیل خواهد بود. در مواردی حرکت هست ولی تکامل نیست، مثل حرکت اینی. اگر شیء صد سال هم در مکان حرکت کند از نظر مکانی تکامل پیدا نمیکند چون از اول هم همان مقدار فضا را اشغال کرده بود. ما در اینجا مبنای خاصی داریم که هر حرکت اینی ترکیبی است از تکامل و تنقص، که بعد آن را مطرح میکنیم. در هر صورت آنجا که حرکت است، حرکت از آن جهت که حرکت است تکامل است. اینکه شیخ میفرماید «علی سبیل اتجاه نحو شیء» میخواهد بگوید که حرکت، حقیقتی است موجهه، جهتدار و غایتدار.

بعد شیخ این قید را اضافه میکند:«و الوصول به الیه»؛ به نحو اتجاه به سوی چیزی و وصول به سبب این حرکت به آن. میخواهد بگوید که هر تبدلی که در آن «اتجاه نحو شیء» باشد حرکت نیست، بلکه آن اتجاهی را حرکت میگویند که حرکت سبب ذاتی برای آن باشد. این باز اشاره است به یک مطلب عریض و طویل و دامنهدار که در مباحث غایات مطرح شده است [1] در مبحث غایات بحثی دارند که میگویند غایت بر دو قسم است: «غایت بالذات» و «غایت بالعرض». میدانیم انسان دارای قوای مختلفی از جمله قوّه غاذیه و قوّه تناسل است و بقای نوع بر بقای قوه تناسل مترتب است. آیا غایت وجود فرد، بقای نوع است؟ در اینکه بقای نوع بر وجود فرد مترتب میشود شکی نیست، ولی آیا این پدر برای این پسر خلق شده است؟ آیا هر پدری برای فرزندانش خلق شده است و آن فرزندان باز برای