شکی نیست که تصادم و تضاد و تأثیر مخالف در یکدیگر کردن اصلی است در این جهان.

از طرف دیگر میدانیم که وجود انسان یک نسخه جامعی است از جهان بزرگ؛ از هرچه در جهان بزرگ هست نمونهای در وجود انسان هست. روی همین اصل است که میبینیم حالات و قوای معنوی بشر در یکدیگر تأثیر مخالف میکنند،

بعضی که قوّت یافتند و رشد نمودند اثر بعضی دیگر را خنثی میکنند.

امیرالمؤمنین علیه السلام جملهای دارد که مضمونش این است: یکی از اموری که با عقل انسان حسادت میورزد و دشمنی میکند خودپسندی اوست. و هم آن حضرت میفرماید: بیشتر زمین خوردنهای عقلها آنجاست که برق طمع جَستن میکند. امام صادق علیه السلام میفرماید: هوا و هوس دشمن عقل است. از این قبیل بیانات در آثار دینی ما باز هم هست. از همه اینها این حقیقت عالی استفاده میشود که هوسرانی و خودپسندی و طمع و تعصب و لجاج و خشم، همه دشمنان عقل میباشند. یعنی چه دشمنان عقل میباشند؟ یعنی اثر عقل را خنثی میکنند، روح بشر را تاریک میکنند، جلو بصیرت و نور قلب را میگیرند. این همان نمونه نزاع و تصادم جهان بزرگ است که در وجود آدمی موجود است. قرآن کریم عدهای را ذکر میکند و میگوید: چشم دارند و نمیبینند، گوش دارند و نمیشنوند، دل دارند و فهم نمیکنند. یا اینکه میفرماید: چشمها نابینا نیست، بلکه دلها نابیناست. مقصود از همه اینها این است که در این مردم حالات و صفاتی روحی موجود است که اثر عقل و دانش و بینش را در آنها خنثی کرده است، در اینها میل به تقلید از روش پدران و مادران است، تعصب و حمیت و لجاج دارند، منافع مادی و مطامع دنیوی آنها به آنها اجازه نمیدهد که در برابر حق تسلیم شوند. سعدی میگوید: