مَحارِمِ اللَّهِ [1].

یعنی کسی که به قصد حج به خانه کعبه میآید، مورد عنایت حق واقع نمیشود مگر آنکه در او سه خصلت وجود داشته باشد: اخلاق مناسبی برای معاشرت با همسفران داشته باشد، دارای نیروی حلم و بردباری باشد که بتواند جلو خشم خود را- که خواه ناخواه موجبات آن در سفر پیش میآید- بگیرد، پارسایی داشته باشد که جلو او را از گناهان بگیرد.

از اینجا میتوان تکلیف حجاجی که بیجهت با رفقا به نزاع برمیخیزند، زود از کوره در میروند، انواع گناهان از دروغ و غیبت و غیره مرتکب میشوند، فهمید و متأسفانه نقاط ضعف زیادی از این جهت در غالب حجاج محترم دیده میشود.

ممکن است بگویید استطاعت روحی و اخلاقی شرط قبول همه عبادات است، اختصاص به حج ندارد زیرا خداوند در قرآن میفرماید: انَّما یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ [2] یعنی همانا منحصراً خداوند عمل متقیان را میپذیرد؛ تا انسان دارای تقوا و پاکی نباشد، هیچ عملی از او قبول نمیشود.

عرض میکنم بلی چنین است. هر عملی آمادگی قبلی روحی میخواهد ولی با این تفاوت که عمل حج گذشته از اینکه عبادت است و باید به قصد قربت بجا آورده شود و علیهذا احتیاج دارد به تقوای قلب، یک عمل اجتماعی است. هرکسی باید دارای اخلاق اجتماعی مناسبی باشد تا بتواند این وظیفه الهی را درست انجام دهد و آن اثری که منظور اسلام از این اجتماع بزرگ است پیدا شود. در حدیثی که نقل کردیم، به

[1]. من لا یحضره الفقیه، ج 2/ ص 179.

[2]. مائده/ 27.