را بشناسد پس به خدا ايمان دارد، اگر بداند قيامتی هست پس به قيامت ايمان دارد، اگر بداند که پيغمبر از ناحيه خداست پس ايمان دارد. ولی قرآن اين را قبول ندارد. قرآن میگويد که بايد خدا را شناخت و بعد از شناختن ايمان آورد. ايمان حالت تسليم انسان است در مقابل آن حقيقتی که میشناسد. چرا خدا شيطان را مؤمن نمینامد و کافر میخواند؟ آيا شيطان خدا را نمیشناخت؟

خيلی از ما بهتر میشناخت و میدانست. او اهل يقين بود، در خدا شک نداشت. آيا او به قيامت آگاه نبود که قيامتی هست؟ کاملًا آگاه بود چون وقتی با خدا مُحاجّه میکند میگويد:انْظِرْنی الی يَوْمِ يُبْعَثونَ [1] مرا تا روز قيامت مهلت بده. معلوم میشود به «يوم يُبعَثون» اعتقاد داشته. آيا به پيغمبران اعتقاد نداشته و درباره نبوت پيغمبران شک داشته است؟ کاملًا يقين داشت. خودش از آنها به عِبادَک مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ [2] ياد میکند، بندگان مخلَص که هيچ راه نفوذی در وجود آنها نيست. او از هرکسی بهتر میدانست که چه کسی به پيغمبری رسيده و چه کسی دروغگو و مدعی و کذّاب است.

حال چرا خدا شيطان را کافر میخواند؟ برای اينکه نسبت به آنچه معرفت دارد تسليم نيست؛ تسليم امر خدا نيست، تسليم قيامت نيست، يعنی برنامه عملی خودش را بر اساس وجود قيامت تنظيم نکرده، بر اساس تمرّدِ در مقابل اين حقيقت تنظيم کرده است؛ و همچنين تسليم گفتههای انبيا نيست. پس مسأله تسليم، ماوراء مسأله معرفت و اعتقاد است.

حال در اينجا سؤالی پيش میآيد. آيه چنين است:فَمالِ الَّذينَ کفَروا قِبَلَک مُهْطِعينَ بنابراين (يعنی بنا بر آنچه که در گذشته گفتيم که چه

[1]. اعراف/ 14 و حجر/ 36.

[2]. حجر/ 40 و ص/ 83.