باشد. تکیهگاه انسان فقط باید خدا باشد. همه حرفها برای این است.

اینها که ذکر کردیم یک سلسله اسباب تکوینی بود. یک سلسله اسباب اجتماعی هم هست که اینها هم انسان را مشرک میکند یعنی سبب میشود که انسان از خدا غفلت کند و اعتماد و تکیهاش به آنها باشد. آنها چیست؟ انسان وقتی که در دنیا یار و یاورْ زیاد پیدا میکند، به تعبیر قرآن آنهایی که در دنیا جُند و سپاه پیدا میکنند، یاوران زیادی پیدا میکنند، یک غروری به اینها دست میدهد و میگویند که تکیهگاه ما اینهاست، با وجود اینها دیگر چه کسی میتواند کاری بکند؟ در یک آیهای که در سوره ذاریات بود، قرآن مجید راجع به فرعون تعبیر عجیبی داشت و آن این بود که فرعون به سپاهیان خودش فوقالعاده اعتماد داشت و همه چیزش آنها بودند. تعبیر قرآن این بود:«فَتَوَلّی بِرُکنِهِ» [1] پس پشت کرد همراه پایه و رکنش. این خانه اگر پایههایی داشته باشد، این ستونها را ما میگوییم ارکان، کما اینکه پاهای انسان را میگویند ارکان. در حیوان، چهار دست و پا را میگویند ارکان این حیوان، چون بدن این حیوان روی این چهار دست و پاست. به تعبیر امروز این میلیتاریسم فرعون را قرآن با کلمه«فَتَوَلّی بِرُکنِهِ» بیان کرده است، یعنی او تکیهگاهی جز سپاهش نداشت؛ با همان رکن و پایهاش، همان که تکیهاش به آن بود، پشت کرد و رفت.

این هم برای انسان یک غرور است. مگر سپاه و سپاهی میتواند انسان را از خدا بینیاز کند؟ یک وسیله امتحان است و یک مایهای است که برای انسان بدبخت چند صباحی غرور میآورد و موجب بدبختی و

[1]. ذاریات/ 39.