آنچه گفتیم اقتضا ندارد. ولی تقوای الهی داشتن مطلب دیگری است. اینکه انسان صرفاً در عمل مخالفت نکند، یک درجه از تقوای الهی است. تقوای به قلب، تقوای به عقل، تقوای به تمام وجود، اینها هم درجات تقوا هستند. پس آن آیهای که میفرماید:«إتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» نظر به کیفیت دارد و کیفیت تقوای الهی با کیفیت تقواهای دیگر متفاوت است، و در«فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» میخواهد بفرماید هر مقدار نیرو دارید صرف تقوا کنید، هراندازه که میتوانید.

«وَ اسْمَعوا» و بشنوید، یعنی امر خدا را و فرمان خدا را بشنوید. گفتهاند مقصود از «بشنوید» نه این است که اطاعت کنید، چون بعد میفرماید«وَ أطیعوا». «بشنوید» یعنی گوش شنوا داشته باشید، یعنی با قلب خودتان اعتقاد پیدا کنید، بدانید که این به سود شماست.«وَ أَطیعوا» و در عمل اطاعت کنید.«وَ اسْمَعوا» و«وَ أطیعوا» دو درجه از تقوا هستند.

«و أنْفِقوا خَیراً لِأنْفُسِکمْ» آن چیزی که برای خودتان خیر است انفاق کنید. در معنای این آیه احتمالاتی هست.«أَنْفِقوا» معنایش معلوم است که همان انفاق است، مخصوصاً که قبل از آن، سخن از مال بود:«انَّما امْوالُکمْ وَ اوْلادُکمْ فِتْنَةٌ». اگر«خَیراً» مفعول«أنْفِقوا» باشد یعنی خیر را انفاق کنید.

در قرآن به طور مکرر از ثروت حلال تعبیر به «خیر» شده است، مانند«إنْ تَرَک خَیراً الْوَصِیةُ لِلْوالِدَینِ وَ الْاقْرَبینَ» [1]. در اینجا هم میفرماید:«أنْفِقوا خَیراً لِأَنْفُسِکمْ» ازاین خیرها چیزی به خودتان انفاق کنید، که بعضی از مفسرین گفتهاند مفهوم اجتماعی دارد؛ یعنی شما اگر از مال خودتان به افراد دیگر خیر برسانید به خودتان رساندهاید، یعنی دیگران

[1]. بقره/ 180.