کند، روی پیمانش بایستد ولو به ضرر خودش باشد. البته نمیگویم منحصر به اینهاست، اینها از نشانههای انسانیت است.

این است که قرآن وقتی میخواهد بگوید اینها از هر جنبندهای پستتر هستند و از آن شرافتی که برای انسان هست که وَ لَقَدْ کرَّمْنا بَنی ادَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ [1] در اینها وجود ندارد، اینها از اسب و شتر و الاغ پایینترند، از حشرات پایینترند، مظاهر ضد انسانی آنها را ذکر میکند. میگوید انسانی که آن اوّلیات انسانیت را که راستگویی و امانت و وفای به عهد است واجد نباشد، او فقط یک حیوان است و بیش از یک حیوان احترام ندارد، بلکه بودن او در جامعه انسانیت- اگر قابل اصلاح نباشد جز زیان بر انسانیت چیزی نیست. این است که این آیات، مقدمه آیات جهاد است. میخواهد بگوید ما اگر اجازه جهاد میدهیم، در زمینه انسانهایی است که در واقع انسان نیستند. اول این مقدمه را ذکر میکند که اینها از هر جنبندهای پستتر هستند، پس اگر کشتن عقرب جایز است، کشتن اینها هم جایز میباشد، به چه دلیل؟ به دلیل اینکه پیمان در نظر اینها کوچکترین احترامی ندارد. نه اینکه یک بار نقض میکنند؛ اساس وجودشان پیمانشکنی است. هر وقت پیمانی میبندند، در آن ته دلشان تصمیمشان بر این است که اگر فرصتی پیدا کردند پیمان را نقض کنند.

وفای به پیمان دستور قرآن است. در سوره توبه میفرماید: ای پیغمبر! اگر با مشرک هم، پیمان بستی باید به پیمان خودت وفادار باشی. تا آنها پیمان را نقض

[1]. اسراء/ 70 [و ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را به مرکب خشکی و دریا سوارکردیم.]