قائل باشد که نه خود را اسیر و زبون منطقه و آب و گل کند و نه اسیر و زبون عادات و عرفیات و اخلاق زشتی که محیط به او تحمیل کرده است باشد.الْمُهاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیئاتِدرگیری با موانع

جهاد یعنی درگیری، حتی در تعبیر معنوی آن که جهاد با نفس است. انسان با موانع و مشکلات روبرو میشود. آیا انسان باید همیشه اسیر و زبون موانع باشد؟ نه، همینطور که انسان نباید اسیر و زبون محیط خود باشد، اسیر و زبون موانع نیز نباید باشد: ای انسان! تو برای این آفریده شدهای که به دست خود موانع را از سر راه خویش برداری.

قبل از عبارت وَ مَنْ یخْرُجْ مِنْ بَیتِهِ مُهاجِراً الَی اللَّهِ وَ رَسولِهِ میفرماید:وَ مَنْ یهاجِرْ فی سَبیلِ اللَّهِ یجِدْ فِی الْارْضِ مُراغَماً کثیراً وَ سَعَةً هجرت کنید؛ هرکس هجرت کند، در روی زمین مُراغمها و سعهها خواهد دید [1]. قرآن در اینجا تعبیر عجیبی دارد. دو آیه قبل از وَ مَنْ یهاجِرْ فی سَبیلِ اللَّهِ آیه مستضعفین است:انَّ الَّذینَ تَوَفّیهُمُ الْمَلائِکةُ ظالِمی انْفُسِهِمْ قالوا فیمَ کنْتُمْ قالوا کنّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْارْضِ قالوا الَمْ تَکنْ ارْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِروا فیها [2]. وقتی ملائکه عدهای را قبض روح میکنند، میبینند پرونده آنها بسیار تاریک و سیاه و پلید است. میپرسند: چرا اینطور است؟! جواب میدهند: ما عدهای مردم بیچاره بودیم، در محیطی زندگی میکردیم که دستمان به جایی نمیرسید، جبر محیط اجازه نمیداد، و از این مهملات میبافند. ملائکه میگویند:

[1] نساء/ 100. «سعه» یعنی فراخنایی؛ یعنی میبیند زمین خدا خیلی فراخ است و محدود نیست به آنجا که او بوده. «مُراغَم» از ماده «رغام» است. رغام یعنی خاک نرم. «ارغام انف» یعنی بینی را به خاک مالاندن. اینکه میگویند ارغام انف در نماز مستحب است، معنایش این است که انسان در سجده سرش را که روی خاک میگذارد، یک مقدار خاک یا چیزی از جنس خاک مثل مهر یا سنگ باشد که سر بینی هم در حال سجده روی خاک قرار گیرد.

[2]. نساء/ 97.