گاهی که آنها را بررسی می‌نماییم می‌بینیم همه آنها از همدیگر جدا نیستند؛ یعنی جوری نیست که اگر یکی از آنها را گرفته و به تنهایی معلوم فرض کنیم توانسته‌

عملی و نظری (ذهنی). تجزیه و ترکیب عملی آن است که انسان مواد خارجی را موضوع عمل تجزیه یا ترکیب قرار دهد مثل آنکه یک مرکب صنعتی (از قبیل ساعت و ماشین) یا یک مرکب طبیعی (از قبیل آب) را به اجزاء اولیه آنها تجزیه کند و یا دوباره آنها را بسازد. تمام عملیات شیمیایی که در لابراتوارها انجام می‌گیرد از این قبیل است و این تجزیه و ترکیب عملی مهمترین شرط لازم به دست آوردن قوانین طبیعت است. علوم طبیعی از آغاز پیدایش، پیشرفت خود را مدیون مشاهدات دقیق و آزمایشها و تجزیه و ترکیبهای عملی است. در قرون اخیره دانشمندان اروپا اهتمام شایانی به این روش سودمند به خرج دادند و در نتیجه موفقیتهای شگرف و عظیم که هرگز در مخیله بشر خطور نمی‌کرد به دست آوردند.

تجزیه و ترکیب نظری یا ذهنی این است که انسان مدرکات و معلومات ذهنی خود را مقایسه و تجزیه و ترکیب کند و «تفکر» که عالی‌ترین عمل ذهن است جز تجزیه و ترکیب ذهنی چیزی نیست.

توضیح آنکه تجزیه و ترکیب ذهنی یا حسی است یا خیالی یا عقلی: تجزیه و ترکیب حسی آن است که ذهن در یک صورت محسوسه‌ای که حضوراً حس می‌کند تصرف کند مثل آنکه انسان در حالی که به یک قالی که دارای نقشه‌ها و گلهای مختلف است نظر می‌افکند در ذهن خود از جمع کردن و مورد توجه قرار دادن چند نقش و چند گل صورت معینی مجسم می‌کند و دو مرتبه از تجزیه و مورد توجه قرار دادن بعضی دون بعضی شکل دیگری را بر خویش ظاهر می‌سازد و یا هنگامی که در شب به آسمان پر ستاره نگاه می‌کند در ذهن خود از جمع و ترکیب و مورد توجه قرار دادن یک عده از ستارگان، صورت حیوان مخصوصی را مجسم می‌سازد و در همان حال از تجزیه آنها و ضم و ترکیب دیگری صورت دیگری را بر خود ظاهر می‌سازد. این گونه تصرفات در صور محسوسه اولًا آزادانه و دلبخواه صورت می‌گیرد، ثانیاً فقط با دخالت عوامل ذهنی انجام می‌یابد و احتیاجی ندارد که انسان در وضع چشم و نگاه کردن خود تغییراتی بدهد.