علمی به مهیات بیهوده و بیثمر بوده و دستگاه مهیتگیری به منزله این است که انسان به یک نقطه از دریای پهناور با چین موج نشانی بگذارد، و از اینجاست که دانشمند آشنا با علوم طبیعی و سبک تحقیقات جدید چیزی را که میشنود از مهیت وی جویا نمیشود بلکه از اثر و خاصهاش میپرسد، نمیگوید «چه میباشد؟» میگوید «چه میکند؟».
و مهیتی مغایر با ذات و مهیت سایر دستهها بشناسیم و به عبارت دیگر مبتنی بر این است که معتقد شویم که اشیاء در قالبهای مخصوصی ریخته شدهاند و هر قالبی ذاتاً غیر از قالب دیگر است و هر یک از آن قالبها را به عنوان ذات و مهیت آن اشیاء بشناسیم. ولی تحقیقات مقرون به مشاهده و آزمایش جدید ثابت کرده که اشیاء در قالبهای مخصوص و جداگانه ریخته نشدهاند و اساساً واقعیتهای خارجی اختلافات ذاتی با یکدیگر ندارند. تحقیقات جدید ثابت کرده که آنچه در خارج واقعیت دارد فقط یک واقعیت است که ترکیبات گوناگون به خود میگیرد و اختلافات اشیاء مربوط به اختلاف ترکیبات اجزاء همان واقعیت وحدانی است، چیزی که هست ما از هر یک از آن ترکیبات یک تصور خاص داریم و ابتدائاً قبل از آنکه تحقیقات علمی کافی بکنیم میپنداریم که هر یک از واقعیتهای متصوّره ما ذاتا مباین و مخالف آن دیگری است. مثلًا ما ابتدائاً سنگ و درخت و انسان و هزارها چیز دیگر میبینیم و میپنداریم هر یک از اینها ذاتاً مباین با دیگری است ولی پس از تحقیق و آزمایش به این نتیجه میرسیم که تمام این اشیاء بیشمار، از یک عده عناصر معدود که با نسبتهای مختلف با یکدیگر ارتباط پیدا کردهاند ترکیب یافتهاند یعنی میفهمیم که اختلافات این مرکبات، ذاتی نیست. سپس عناصر را بررسی میکنیم. در بررسی عناصر نیز ابتدا میپنداریم که هر یک از آنها ذاتاً مباین دیگری است ولی تحقیق و آزمایشهای دقیقتر علمی بر ما روشن میکند که عناصر نیز به نوبه خود از اتمها تشکیل یافتهاند و اختلاف وضع و ساختمان داخلی اتمها عناصر را از یکدیگر متمایز ساخته است یعنی میفهمیم که اختلافات عناصر نیز ذاتی نیست. سپس گامی جلوتر میرویم و اتمها را مورد مطالعه قرار میدهیم، میبینیم آنها نیز از ذرات کوچکتری ساخته شدهاند یعنی اختلافات آنها نیز ذاتی نیست و مربوط به اختلاف وضع و عدد و حرکت ذرات تشکیل دهنده آنهاست. سپس گامی دیگر پیش میرویم میبینیم خود آن ذرات تشکیل دهنده اتمها نیز دارای ماهیتهای جداگانه و غیر قابل تغییر و تبدیل نیستند زیرا گاهی در وضع